|
BOB. XVIII-XIX ASRNING
BIRINCHI YARMIDA QO‘QON XONLIGI
VII bobni o‘rganish natijasida:
Qo‘qon xonligi tashkil topishi tarixini va davlat boshqa-
ruvini;
Xonlikning tashqi siyosatiga oid bilimlami;
Xonlikning ijtimoiy-iqtisodiy, shuningdek, madaniy
hayotiga oid mahumotlami o‘rganasiz.
§. Qo‘qon xonligining tashkil topishi
Farg‘ona vodiysi Buxoro xonligi tasar-
0 r”x.iy — xon 1 mfida edi. XVIII asr boshlarida Buxoro
asosc isi xonligi ichki kurashlar oqibatida zaif-
lashadi. Bunday vaziyatdan foydalangan jung‘orlar Farg‘ona
vodiysiga tez-tez bostirib kirib, talon-taroj qila boshladilar. Vaziyat
ichki kuchlami birlashishga, mustaqil davlat tuzishga undamoqda
edi. Dastlab Chust yaqinidagi Chodak qishlog‘i xo‘jalar jamoasi
o‘z mulklarini mustaqil deb e’lon qildilar. Vodiydagi o‘zbeklaming
ming umg‘i oqsoqollari yig‘ilishib, o‘z yo‘lboshchisi Shoh-
mxbiy boshchiligida Buxoro xonligidan mustaqil davlat tuzishga
qaror qilishgan.
Yodda tuting. 1710-yilda ming urug‘i chodaklik din peshvolari
hokimiyatini ag‘darib, Farg‘ona vodiysida hokimiyatni o‘z
qo ‘llariga olganlar. Shu tariqa, Markaziy Osiyoda keyinchalik
Qo‘qon xonligi deb atalgan yangi davlat vujudga keldi.
Tepaqo‘rg‘on hukmdor Shohmxbiyning qarorgohiga aylan-
tirildi. Shohmxbiyning o‘g‘li Abdurahimbiy (1721 — 1733) davrida
Xo‘jand, 0‘ratepa viloyatlari qo‘shib ohndi. U Shahrisabz ostona-
lariga qo‘shin tortib bordi va uning hokimi bilan Qo‘qonga tobelik
haqida bitim tuzishga erishadi. Keyin Samarqandni va Jizzaxni
egallaydi. Abdurahimbiy Xo‘jandga qaytib kelgach, qattiq betob
bo‘lib, vafot etadi. Qo‘qon xonligi taxtiga uning inisi Abdukarimbiy
o‘tiradi (1733 — 1750). U o‘z poytaxtini Tepaqo‘rg‘ondan Qo‘-
qon shahriga ko‘chiradi. Shahar atrofini devor bilan o‘ratadi.
115
Erdonabiy hukmronligi davrida (1751—1762) xonlikning qudrati ortdi. U 0‘sh va 0‘zganni bo‘ysundirdi. Erdona davrida Qo‘qon xonligi g‘arbda Buxoro, sharqda Xitoy bilan tengma- teng kurash olib bora olgan davlatga aylandi. Biroq, uning hukmronligi yillarida toj-u taxt uchun kurash ham kuchaydi. Nihoyat, 1763-yilda taxtga Abdukarimbiyning nabirasi Norbo‘tabiy o‘tqazildi (1763 — 1798). U dastlab Chust va Namangan hokim- larining isyonini bostirdi. Xo‘jandni qayta bo‘ysundirdi.
Norbo‘tabiy davrida ekinlardan mo‘l hosil olinib, bozorlarda narx-navo arzonlashgan. Mamlakatning qudrati har tomonlama o‘sgan.
Norbo‘tabiy vafot etgach, taxtga uning o‘g‘li Olimbek o‘tqa- zildi. Uning davrida (1798 — 1810) Qo‘qonning siyosiy mavqeyi yanada kuchaydi. U Ohangaron vohasini, Toshkent, Chimkent va Sayramni, Rossiyaga boruvchi karvon savdo yoTlarini bo‘ysundiradi. Shu tariqa Olimxon davrida Rossiya bilan birinchi marta savdo aloqalari o‘matilgan. Olimxon harbiy islohot ham o‘tkazgan. Unga ko‘ra „askariya“ deb ataluvchi muntazam qo‘shin tuzilgan. Bu qo‘shin sipoh (otliq), sarboz (piyoda) va to‘pchi kabi qismlardan iborat boTgan. Ayni paytda xonlikda „qilquyruq“ deb ataluvchi nomuntazam qo‘shindan foydalanish ham davom etgan. Muntazam qo‘shin, birinchi navbatda, markaziy hoki- miyatning tayanchiga aylantirildi. Ikkinchidan esa asosiy raqibi — Buxoro amirligiga qarshi tura ohshini ta’minladi. Buxoro amirligi- ga qarshi tura olishiga ishonch hosil qilgach, 1805- yilda o‘z dav- latini rasman Qo‘qon xonligi deb, o‘zini esa xon deb e’lon qildi. Davlat tuzumi va Qo‘qon xonligi davlat tuzumiga ko‘ra
boshqaruvi mutlaq monarxiya edi. Davlat boshligT
xon boTib, u rasman cheklanmagan huquqqa ega boTgan. Xon davlatni hukmron qabila, mhoniylar, boshqa qabilalarning nufuzli tabaqalari, davlat boshqamvi amaldorlari va harbiylarga tayanib boshqargan.
Mulla Olim Mahdumxo‘ja Toshkandiyning 1915-yilda Toshkentda nashr etilgan „Tarixi Turkiston“ asarida Qo‘qon xonligidagi mansablarga ta’rif berilgan.
Unda ta’kidlanishicha, xondan keyingi o‘rinda mingboshi turgan. U bosh vazir va qo‘shinning bosh qo‘mondoni sanalgan. Qo‘shbegi esa xonning maslahatchisi boTgan. U ayni paytda, katta shaharlardan biriga hokim etib ham tayinlangan. Chunonchi, 116
Toshkent shahri maTum bir vaqtda qo‘shbegi tomonidan boshqarilgan.
Parvonachi mansabi ham o‘z nufuzi jihatidan qo‘shbegi vakolatiga teng boTgan.
Xonlikda, xon yotog‘i posbonboshisi, tunqator (xon topshiriqlarini tunda bajaruvchi), otaliq, dodxoh, bakovulboshi, daftardor kabi mansablar ham joriy etilgan.
Qo‘qon xonligida islom shariati qoidalarining amal qilishiga mas’ul boTgan katta nufuzga ega lavozimlar ham boTgan. Bular shayxulislom, qozikalon, qozi, muftiy lavozimlari edi. Bu man- sablarga ulamolar vakillari tayinlangan. Ma’muriy-hududiy ji- hatdan xonlik viloyatlarga (o‘n beshta), beklik va oqsoqollik- larga boTingan.
Bakovulboshi — saroy dasturxonchilari boshlig‘i, hukmdorga
taom tortishdan oldin uni awal o‘zi tatib ko‘ruvclii bosh
oshpaz.
Daftardor—xonning shaxsiy daromadi hisob-kitobini olib
boruvchi amaldor.
Yakunlarni chiqaramiz
1709-yilda Farg‘onada o‘zbeklaming ming urug‘i Qo‘qon xonligiga asos soldi.
1805- yildan Qo‘qon davlati rasman xonlik deb atala bosh- langan.
1. Qo‘qon xonligi qanday tashkil topdi?
• 2. Shohmxbiy vorislarining xonlik hududlarini tobora kengaytirib borishdagi xizmatlariga baho bering.
Nega Buxoro xonligi Qo‘qon xonligi tashkil topishining oldini ola bilmagan?
Qo‘qon xonligi davlat tuzumi va davlat mansablarini Buxoro va Xiva xonliklari bilan taqqoslang.
Do'stlaringiz bilan baham: |
