O zbekiston respublikasi sogliqni saqlash vazirligi toshkent pediatriya tibbiyot instituti

Embrional davr
Em brional davrning o'zi 4 bosqishda o'tadi: U rug'lanish, m aydalanish, 
gastrulyatsiya, gisto-organogcncz.
1. 
U ruv'lanish.
U rug’lanish jarayonida crkak va ayol jinsiy hujayralari 
qo'shiladi va natijada yangi, diploid to'plam ga cga bir hujayrali organizm -
81

---

zigota hosil bo'ladi. U rug’lanish uchun eng kamida ayol qiniga tushgan har bir 
1 ml spcrm ada eng kam ida 20 mln spermatozoid bo'lishi kcrak. (N orm ada 3 
ml spcrm ada 150 m ln ga yaqin spermatozoid bo’ladi). Spcrm atozoidning 
uru g ’lantirish qobilyati 2 sutkagacha ctadi. U rug’lanish 
yuz bcrm agan 
taqdirda 2 sutka davom ida tuxum hujayralar so'rilib yoki tushib kctadi.
U ru g ’lanish uch bosqichda o'tadi: A) distant: B) kontakt va V) 
spcrm atozoidning ovosit sitoolazm asiga kirishi bosaichlaridan iborat (6rasm). 
U ru g ’lanish bachadon nayida kcchadi. Distant bosqichda spcrm atozoidlar va 
tuxum hujayra m a’lum masofada bo'ladi, lekin ular o'zaro ta’sir doirasida 
bo'ladilar. Bu bosqichda spcrm atozoidlar tom onidan uch xil faoliyat kcchadi
A
/Xflpq.v/to.viVa.M a’lum ki.spcrm atozoidlar urug’ yo'llarida glikokaliks 
qobig’i 
bilan 
o'raladilar 
va 
ularning 
harakati 
chcklangan 
bo'ladi. 
Spcrm atozoidlar bachadon va bachadon nayida shilliq sckrct ta’sirida va 
ishqoriy m uxitda glikokaliks qobig’ini yo'qotadilar va faollashib, harakatchan 
bo'ladilar. Shilliq sckret progestcron ta ’sirida ajraladi. Spcrm atozoidlarning 
bunday harakatchan xolatga kclishi kapasitasiva deyiladi. K apasitasiya 7 
soatcha davom ctadi. K apasitasiya jarayonidan *so'ng, spcrm atozoidlar 
boshchasidagi rcscptorlarning ta ’sir etishi oson bo'ladi.
2 .R e o ta k s is
- spcrm atozoidlarning suyuqlik oqim ga qarshi harakatidir. 
Shilliq sckret bachadon nayidan bachadon tom on oqib kcladi, lekin 
sperm atozoidlar bu oqim ni yengib yuqorida turgan tuxum hujayra tom on 
harakat qiladilar.
3 .X e m o ta k s is
- bu jarayonda tuxum hujayra ishlab chiqargan gcnogam on 
1 sperm atozoidlarda ijobiy xcm otaksis chaqiradi.
R 4.K o n ta k t -
bu bosqichda sperm atozoid va tuxum hujayra bir-biriga 
tcgib turadi. Bu bosqichda quyidagilar yuz beradi: 1) ko'p sperm atozoidlar 
tuxum hujayraga - xujum qilganlarida tuxum hujayralari o'z o'qi atrofida 
avlanm a harakatga keladi. o'rta xisobda bir m inutda 4 m arta aylanadi va bu 
harakat 
12 soatcha davom ctadi; 2) akrosomal reaksiva. M a’lum ki, 
sperm atozoid boshchasidagi qalpoqcha shaklidagi akroblast ichida tripsin, 
gialuronidaza, proteaza kabi ferm entlar bo'ladi. Ikki hujayra bir-biriga tckkan 
vaktda bu ferm nt tashqariga chiqadi va tuxum hujayraning nurli tojini, yaltiroq 
pardasini buzib yuboradi; 3) nurli toj hujayralari bir - birlari bilan yopishib 
konglom erat hosil qiladi va bachadon nayi kiprikli hujayralari ta’sirida 
bachadonga chiqarib yuboriladi; 4) urug’lanishning uchinchi bosqichi (V- 
bosqich) spcrm atozoidning tuxum hujayra ichiga kirishi-p c n e tra siya deb 
nomlanadi. Bu bosqichda sprcm atozoidning bosh, buyin va oraliq qism lari 
tuxum hujayra ichiga kirib oladi. Shundan so'ng kortikal donachalar 
urug’lanish qobig’ini hosil qiladilar va boshqa sperm atozoidlar tuxum hujayra 
ichiga kira olm aydi, ya’ni m onospcrm iya yuz beradi. M onospcrm iyada uchta 
to'siq hosil bo'ladi: 1) uru g ’lanish qobig’i; 2) kortikal reaksiya; 3) tiogam on 2 
tip ta ’siri. U ru g ’lanish qobig’i akrosom al rcaksiyadan so'ng yaltiroq parda 
zichligi yo'qoladi, uning ichida mayda bo'shliqlar hosil bo'ladi, siyrak tortadi. 
Siyraklashgan pardaga G A G , glikoprotcidlar, oqsillar kirib, yaltiroq pardani
82

---