|
Neyronlarning asosiy belgilari:
1.
hujayra noto'g'ri shaklga cga.
2.
hujayra sitoplazm asida tigroid m odda bor.
3.
hujayrada m axsus ncyrofibrillalar bo'ladi.
4.
m axsus o'sim talarga cga.
Ncrv hujayralarining o'sim talariga kclsak, hujayra tanasidan ikki turdagi
o'sim ta chiqib, biri akson, ikkinchi xili dendrit deyiladi. A kson bitta bo'lib,
uzunligi bir m ctrdan oshishi mum kin. D endrit soni bir qancha bo'lishi
mumkin.
N cyronning kalta, shoxlangan o'siqlariga dendrit deyiladi. ikkinchi xil
o'siqlar akson dcyilib, ular uzun bo'lib, shoxlanmaydi. D endritlar hisobiga
ncyronning rctscptor yuzasi bir nccha m ing m aria oshadi, dendritlar yuzasida
joylashgan sinapslar soni csa yuz m ingdan ko'p. D cndrillarda neyron
tanasidagi organellalar uchraydi. Aksonda m itoxondriya, m ikronaychalar
(ncyrotubula), agranulyar to'r uchraydi. (30-rasm). A kson uchida akson-
tcrm inal kcngaym a bo'ladi.
29-rasm. A- N cyronlar va ulardagi ncyrofibrillalar
(Bilshovskiy usulida bo'yalgan)
B- N cyronlar va ulardagi tigroid m odda (Nislya usulida bo'yalgan)
59
Vazifasi bo'yicha
S c z u v c h i, afferent
A ssotsiativ
Efferent
O 'siqlari bo'yicha
Unipolyar, pscvdopolyar
Bipolyar
M ultipolyar
im n „ rlfCrCnt ПСГ 0П|аГ : tashqi va ichki m uxit ta'sirlarini qabul qilib nc
lm pulsfarim m arkazga olib boradilar.
’
v a z i f i i n i o t y d i . (0raIi4) ПСГУ hUJ3yralari’ nCyronIarni
bog'la
bolinadiJar,nlar ЛпЫ уа1аГ' Va ™ rfo lo g ik jixatlari bo'yicha quyidagicha
N cyronlar
30-rasm. A- N cyron - sxema
B-N cyron ultrasxem ada
Ishchi a'zo va ncrv oxirlari
M iyclinli lola
N cyron tanasi
31-rasm
30-rasm
30-31-rasm. Effcktor ncyron tuzilishi va ncyronlarning turlari.
Effcktor ncyronlar qo'zg'alishni turli a'zolar, to'qim alarga ctkazib, ularni
harakatga kcltiradi - harakat im pulsini olib kcladi. ( 3 1-rasm).
Afferent ncyronlar la'sirotni, qabul qiladilar, asotsiativ ncyronlar csa
ncyronlari bir-birlari bilan bog'laydilar. Efferent ncyronlar im pulsni ishchi
a'zolarga, m ushakka, bczlarga yctkazadilar. M orfologik tasnif bo'yicha, (30-
rasm ) unipolyar ncyronlarda bir o'siq bo'ladi, bu ncyronlar odam da
uchram aydi. A ksincha, odam da pscvdounipolvar ncyron bo'lib, ncyron
tanasidan bir o'siq chiqadi va T shaklida akson va dendritga bo'linadi. Bipolvar
ncyronda bir akson va bir dendrit bo'lib, bu ncyronlar sczgi a'zolarida
uchraydi. M ultipolvar (m ulti-ko'p) ncyronlarda akson va bir nccha dendrit
bo'ladi O rganizm dagi asosiy ncyronlar m ultipolyar hisoblanadi. (30-31-
rasm lar)
N cyron sitoplazm asi - ncyroplazm ani o ’rganishda quydagilarga aham iyat
bcrish lozim:
1. Xrom atofil substansiya (N isslya tanachasi, tigroid modda) faqat
siloplazm a va dcndrillarda bo'ladi, bazofil bo'yaladi, chunki uning tarkibida
RN P, donalik cndoplazm atik to'r ko'p.
2. N eyrofilam cnllar va ncyrolubulalar sitoplazm a skelctini tashkil ctadi.
Ularga ncyrofibrillarlar sifatida m axsus organellalar deb ham qaraladi.
3. G olji apparati yaxshi taraqqiy ctgan, m itoxondriya, lizosom alar ham
ctarli. Q ari odam larda lipofustsin pigm cnli lo'planadi.
.
4. A kson boshlangan joy d a akson tcpaligi bo'lib, u ycrda organellalar
bo'lm aydi va och bo'yaladi. N eyronlarda m oddalarning o 'siq la rd a i tanaga
siljishi - rctrocrad. tanadan o'siqlarga siljishi antcrograd oqim i deyiladi.
61
Ncrv hujayralarining o'sim talari, ya’ni neyrit va dendrillari ncrv tolalarini
hosil qiladi. N crv tolalari ikki xil bo ladi: M iyclinli va m iyclinsiz ncrv tolalari
(32-rasm )
32-rasm. Y orug'lik va ТЕМ
ostida ncrv tolalari.
A l-V -m iyclinli tola
B l-G -m iyclinsiz tola
1. O 'q silindr
2. M iyelin parda
3. B iriktiruvchi to'qim a
4. G liotsit yadrosi
5. Ranvye bo'g'im i
6. M ayda naychalar
7. N cyrofilam cntlar
8. M itoxondriy
9. Bazal m cm rana
N cyrotsitlarning ncrv tolasidagi neyrolcm m a bilan qoplangan o'sim tasi
o'q silindr deb aytiladi, qobiqni hosil qiluvchi glial clcm cntlar csa gliotsitlar
(ncyrolcm m alsil) deb yuritiladi. G liotsitlar chcgarasida Ranvye bo’g'im i -
tuguni bo'ladi (gliotsitlar shvann hujacrasi ham dcyiladi).
M iyclinli ncrv tolalari o'q silindr va uning aksolcm m asi-m iyclinli parda,
Shvann qobig'i, va tashqi tom ondan bazal m cm branadan iborat.
M iyclinli ncrv tolasi m iyclinsizga nisbatan ncrv im pulsini bir necha
baravar tez o'tkazadi. M iyclinsiz tolalarda im puls tczligi 1-2 m /sck bo'lsa,
m iyclinli tolalarda im puls tczligi 5-120 m/s bo'ladi.
N ERV O XIRLAR1 Har bir ncrv tolasining oxirida uchraydigan m axsus
tuzilm ani ncrv oxiri dcyiladi. Funksional jixatdan ncrv oxirlari sczuvchi
(rctscptor),
harakatlantiruvchi
(effekttor)
ncrv
oxirlariga
bo'linadi.
R ctscptorlar ncrv oxirlarining qabul qiluvchi qism i bo'lsa, cffcktorlar
qo'zg’alishini ichki a'zolarga yclkazuvchi qism dir. U chinchi xil ncrv oxiri
tuzilm alariga sinapslar dcyiladi. Ular bir ncyronni ikkinchi ncyron bilan
bog'layda va ncyronlararo sinapslar deyiladi.
Sinapslar bir nccha xil bo'ladi. N cyronlar orasida eng ko'p uch turdagi
sinapslar:
1 A kso-som atik-bir ncyronning aksoni bilan, ikkinchi ncyronning tanasi
o'rtasida;
2. A kso-dendritik-bir ncyronlarining aksoni bilan, ikkinchi ncyronning
dendriti o'rtasida;
3. A kso-aksonal sinapslar - bu ikkita akson orasida bo'ladi. Lckin ikki
neyrit tanasi orasida, bir - biriga yaqin yotuvchi dcndritlar va ncyrotsitlar
tanalari o'rtasida ham sinapslar mavjud.
Sinapslar prcsinaptik. oraliq va postsinaptik zonalam i o'z ichiga oladi;
prcsinaptik zonada sinaptik pufakchalar bo'ladi. Sinaplik pufakchalarda
62
m cdiatorlar joylashadi. N cyrotsit o'ziga xos m ediator ishlab chiqaradi. Shunga
qarab,
sinapslam i
xolincgrik
(alsetiloxolin
ajratuvchi),
adrcnergik
(katcxolam in ajratuvchi), scrotoninnergik (serotonin ajratuvchi), peptidergik
(pcptid va am inokislota ajratuvchi) xillari mavjud. M cdiatorlar kichik
m olckulyar va oson so'riluvchi biologik faol m oddalar bo'ladi.
Prcsinaptik qism da 40-90 nm kattalikdagi sinaptik pufakchalar va mayda
m iloxondriylar to'planadi. Sinaps va undagi siklik o'zgarishlar Sinapslar orqali
im pulslar bir ncyrondan ikkinchi ncyronga yoki ishchi a’zoga o'tadi.
Yurakdagi atipik hujayralar yurak bobida o'rganiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
