O `zbekiston Respublikasi Sog`liqni saqlash vazirligi Toshkent farmatsevtika instituti Farmatsevtik kimyo kafedrasi dori vositalarining instrumental tahlil usullari fanidan o`quv-uslubiy majmua

25^oda, suvlieritmadagiba’ziionlarnichegaraviyharakatchanlik^oqiymatlari

Kation	^o, Om ∙ mol^-1∙sm^2	Anion	^o,Om ∙mol^-1∙sm^-1
N+	349,8	ON	198,3
Rb^+	77,5	1/4[Fe(CN)6]^4-	111
Cs^+	77,2	1/3[Fe(CN)6]^3-	99,1
NH4^+	73,7	1/2CrO4^2-	85
K^+	73,5	1/2SO4^2-	80,8
½Pb^2+	70	Br^-	78,1
1/3Fe^3+	68	J^-	76,8
½Ba^2+	61,6	Cl^-	76,4
Ag^+	62,2	NO3	71,5
½Ca^2+	59,5	1/2CO3^2-	69,3
½Zn^2+	54	1/3PO4^3-	69
½Fe^2+	53,5	ClO4	67,3
½Mg^2+	53	F^-	55,4
Na^+	50,11	HCO3^-	44,5
Li^+	38,68	CH3COO^-	40,9

2-jadvaldasuvlieritmalardagiionlarnichegaraviy harakatchanligigaxaroratni, 3-jadvaldaerituvchitabiatinita’siriko‘rsatilgan.

2-jadval
Suvlieritmalardaba’ziionlarchegaraviyharakatchanligi^ogaxaroratnita’siri

Ion	^o, Om ∙ mol^-1∙ sm^2
	0	18	25	55	100
H^+	225	315	349,8	483,1	630
Li^+	19,4	32,8	38,5	68,7	115
Na^+	26,5	42,8	50,1	86,8	143
K^+	40,7	63,9	73,5	119,2	195
Rb^+	43,9	66,5	77,8	124,2	-
Cs^+	44	67	77,2	127,6	200
Ag^+	33,3	53,5	62,2	-	176
1/2Ca^2+	31,2	50,7	59,5	-	180
1/2Ba^2+	34	54,6	63,6	-	195
OH^-	105	171	198,3	-	450
Cl^-	41	66	76,4	126,4	212
Br^-	42,6	68	78,1	127,8	-
J^-	41,4	66,5	76,8	125,4	-
1/2SO4^2^-	41	68,4	80	-	260
CH3COO^-	20,3	34	40,9	-	130

3-jadval


Turlierituvchilardaba’ziionlarning 25^oSdagichegaraviyharakatchanligi

Ion	^o, Om ∙ mol^-1∙ sm^2
	Suv	Metanol	Etanol	Atsiton	Nitrobenzol
N^+	349,8	143	59,3	88	23
Na^+	50,11	45,2	18,7	80,0	17,2
K^+	73,5	52,4	22,0	82,0	19,2
Ag^+	62,2	50,3	17,5	88	18,6
Cl^-	76,4	52,9	24,3	111,0	17,3
Br^-	78,1	55,5	25,8	113,0	19,6

Chegaraviy konsentratsiyadagi ionlar xarakatchanligiגdoimiyqiymatbo‘lmayeritmakonsentratsiyasiga (5-jadval) bog‘liq, konsentratsiyaortgansariionlarxarakatchanligikamayaboradi.

4-jadval


Eritmalarniturlikonsentratsiyalari (s)daionlarharakatchanliginingqiymatilari

s, mol/dm^2	^o, Om ∙ mol^-1∙ sm^2
	H^+	Li^+	Na^+	K^+	OH^-	Cl^-	F^-
0,001	314,2	32,5	42,3	63,1	171	65,0	45,5
0,01	307,0	30,1	40,0	60,4	167	61,5	43,2
0,1	294,4	27,5	35,4	55,4	157	55,5	38,0

Elektroliteritmasinimolyarelektro‘tkazuvchanligi µ uniekvivalentelektro‘tkazuvchanligikabihisoblanadi.

 (4)

buerdas – eritmadagielektrolitningmolyarkonsentratsiyasi. Molyarelektro‘tkazuvchanliknibirligiekvivalentelektro‘tkazuvchanliginingbirligikabi Om ∙ mol^-1 ∙ sm².

Miqdoriykonduktometriktahlilelektro‘tkazuvchanliknikonsentratsiyagabog‘lanishiniifodalovchi (2) va (4) tenglamalargaasoslangan.
Konduktometriktahlildavositasizkonduktometriyavakonduktometriktitrlashusullariqo‘llanadi.
Vositasizkonduktometriya
Vositasizkonduktometriyadatahliletiluvchieritmakonsentratsiyasieritmanisolishtirmaelektro‘tkazuvchanliginio‘lchabaniqlanadi. O‘lchangannatijalarhisoblashyokidarajalashchizmasiusullaridaishlabchiqiladi.

Hisoblashusuli(2) tenglamaasosidaeritmadagielektrolitekvivalentmolyarkonsentratsiyasisolishtirmaelektro‘tkazuvchanlikvaekvivalentelektro‘tkazuvchanlikorqalihisoblanadi.
(5)
Solishtirmaelektro‘tkazuvchanliktermastatlangankonduktomerikyacheykaelektrqarshiliginio‘lchabaniqlanadi.
Eritmaniekvivalentelektro‘tkazuvchanligikation₊ vaanion_–larharakatchanliklariyig‘indisigateng.
 = ₊ + _–

Kationvaanionlar harakatchanliklarima’lumbo‘lsakonsentratsiyani (6) formuladanhisoblashmumkin.

(6)

Suvdaozeruvchanelektrolitlar (kalsiy, bariysulfatlari, kumushgalogenidlarivaboshqalar) to‘yinganeritmasiningkonsentratsiyasivositasizkonduktometriyausulidashundayhisoblanadi.

Misoltariqasidakumushxloridni AgCl suvdagieruvchanligiya’nito‘yinganeritmasikonsentratsiyasini 25^oSvositasizkonduktometrikaniqlashniko‘ribchiqamiz. (6) tenglamagaasosan.

Kumushxloridsuvdagieritmasiningsolishtirmaelektro‘tkazuvchanligikumushxloridtahliletilganeritmasining_i qiymatdantozasuvning(N₂O) solishtirmaelektro‘tkazuvchanlikqiymatiningayirmasigateng.

= _i – (N₂O)

Kumushxloridnisuvdagieruvchanligijudaozbo‘lganisababliundagikumushkationivaxloridanioni harakatchanliklarinichegaraviysuyultiriganeritmadagi harakatchanlikya’ni⁺(Ag⁺)= ^o(Ag⁺)= 62,2,(Sl^-)=^o(Sl^-)= 76,4. (1- jadvalgaqarang) tengdebqabulqilishmumkin.

(6')


Darajalashchizmausuli. Xarbiridaaniqlanuvchimoddakonsentratsiyasianiqbo‘lganqatoretaloneritmalartayyorlanadivatermostatlangankonduktometrikyacheykadaularnisolishtirmaelektro‘tkazuvchanligio‘lchanadi. Olingannatijalarasosidaabsissao‘qigaetaloneritmalarkonsentratsiyalariordinataga –solishtirmaelektro‘tkazuvchanlikqiymatlariniqo‘yibdarajalashchizmasichiziladi. (6) tenglamagamuofiqsolishtirmaelektro‘tkazuvchanliknio‘zgarishikonsentratsiyalarnitororalig‘idaodatdato‘g‘richiziqliko‘rinishdabo‘ladi. (6) tenglamadagikationvaanionlar, harakatchanligisezilarlidarajadao‘zgaribketadigan konsentratsiyalar oralig‘idato‘g‘richiziqlibog‘lanishdanchetlanishkuzatiladi.
So‘ngraaynano‘shasharoitdanoma’lumkonsentratsiyaliks_xtahliletiluvchieritmadagielektrolitnisolishtirmaelektro‘tkazuvchanligi(x) o‘lchanadivadarajalashchizmasidan(x)gategishlis(x) qiymatitopiladi. Masalan, bariylisuvdagi (bariygidroksidnito‘yinganeritmasi) bariynimiqdoriaynanshuusuldaaniqlangan.
Vositasizkonduktometriyaniqo‘llanishi. Vositasizkonduktometriyausulisodda, judasezgir ( 10^-4mol /dm³ ), xatoliknisbatankam2% gacha. Ammobuusulselektivligikam. Vositasizkonduktometriyatahlildakamqo‘llanadi. Buusulozeruvchanelektrolitlareruvchanligini, distillangansuvvaozuqamahsulotlar (sut, ichimliklarvaboshqalar) sifatnazoratida, mineral, dengizsuvidagituzlarniumumiymiqdorinianiqlashdaishlatiladi.
Konduktometriktitrlash
K onduktometriktitrlashkonduktometrikyacheykadagiikkitainert (odatdaplatina) elektrodlarorasidagitahliletiluvchieritmanielektro‘tkazuvchanligini, titrlashjarayonida, o‘zgarishinio‘lchabbajariladi. Olingannatijalarasosidatitrlanuvchieritmaelektro‘tkazuvchanliginiqo‘shilgantitranthajmidan (bog‘lovchi) bog‘liqlikkonduktometriktitrlashegrisichiziladi. Titrlashniso‘nginuqtasi, aksariyatxollarda, titrlashegrisiniikki (2-rasmidaqo‘rsatilgan) qismiekstrapolyasiyachiziqlarinikesishgannuqtasidantopiladi. ShusababdanENyaqinidao‘zranginio‘zgartiruvchiindikatorqo‘llashextiyojiyo‘q.
Konduktometriktitrlashniturli: kislota-asos, kompleksxosilbo‘lishreaksiyalarigaqo‘llashmumkin.
Reaksiyagakirishayotganyokireaksiyanatijasidaxosilbo‘layotganionlarningxiligako‘rakonduktometriktitrlashegrilariturliko‘rinishdabo‘ladi.
2-rasmdakonduktometriktitrlashegrilariniba’ziturlarisxematiktasvirlangan. 2 rasmdagi (a) xolatdakuchlikislotanikuchliasos (ishqor) bilanmasalanxloridkislotaninatriygidroksidbilantitrlashtasvirlangan.

NaOH + HCl = NaCl + H₂O

TX
Ionko‘rinishida
(Na⁺ + OH^-) + (H⁺+Cl^- ) = (Na⁺+Cl^-) + H₂O



2-rasm.Konduktometriktitrlashniba’ziturlarinisxematiktasviri-solishtirmaelektro‘tkazuvchanlik, V(T) qo‘shilgantitranthajmi.
a) kuchlikislotaeritmasiniishqoreritmasibilantitrlash
b) titrlanuvchimoddavatitrantionlarinielektro‘tkazuvchanligikichik,
v)kuchlikislotaninatriygidrokarbonateritmasibilantitrlash:
g) titrlanuvchimoddaionlarielektrik harakatchanligikichik, titrantionlarikatta harakatchanlikgaega.

Kislotatitrlangansarititrlanuvchieritmaelektro‘tkazuvchanligikeskinkamayadichunkieritmadagi harakatchanligiyuqoribo‘lganvodorodionlariN⁺ sarflanib (suvgaayla-nib) kamayaboradi. ENdankeyin, titrlanuvchieritmada harakatchanligivodorodionlaridankamroqbo‘lsa-da, yetarlixarakatchangidrksilionlariortaborgansarieritmadaelektro‘tkazuvchanlikortaboradi.

Titrlashegrisidagibukilishnuqtasinoaniqbo‘lgandaENgategishlititranthajmi-ni 2-rasmdako‘rsatilgandekikkitaurinmato‘g‘richiziqlariningkesishganniqtasiniabsissao‘qigato‘g‘rikelganqiymatidantopiladi. Tasvirdavertikalpunktirchiziqbilanko‘rsatilgan.
2-rasmdagi (b) egriliktitrantvatitrlanuvchimoddaionlarinitengvakichikharakatchanlikgaegabo‘lganxolatigamansub.
2-rasmdagi (v) egrilikkuchlikislotaeritmasiionlariniharakatchanligikichikbo‘lgantitrantbilantitrlashga, masalanxloridkislotaninatriygidrokarbonateritmasibilantitrlashgamansub.
NaHCO₃ + HCl = NaCl + H₂O + CO₂
TX
Ionholida
(Na⁺ + HCO₃^-) + (H⁺+Cl^-) = (Na⁺+ Cl^-) + H₂O + CO₂

Titrlashjarayonidaxarakatchanligikattabo‘lganvodorodN⁺ionlarineytrallanadi, ShuninguchunENdaeritmanielektro‘tkazuvchanligikeskinkamayadiENdankeyineritmanielektro‘tkazuvchanligiortiqchaqo‘shilgantitrant (NaHCO₃) hisobigabirozortaboradi.

10.2 rasmdagi (g) egrilikionlarharakatchanligikichikmoddaeritmasiniionlarharakatchanligikattamoddaningeritmasibilantitrlashgamansub. Masalankalsiyxlorideritmasiniishqoreritmasibilantitrlash.

NaOH + CaCl₂ = Ca(OH)₂ + 2NaCl

TX

2(Na⁺+OH^-) + (Ca²⁺+ 2Cl^-) = Ca(OH)₂+ 2(Na⁺+Cl^-)

EN-gachasarflanayotgankalsiyionlarinio‘rniganatriykationipaydobo‘layotganisabablititrlanuvchieritmaningelektro‘tkazuvchanligikamo‘zgarmoqda. ENdankeyin, eritmadaharakatchanligikattagidroksilionlariniortibborishihisobigaeritmanielektro‘tkazuvchanligiortabormoqda.