Kichik va katta guruxlarda munozaralarni tashkil etish koidalari.
«Munozara» yoki «baxs» suzlarining moxiyati shundaki, ular doimo kishilar guruxini
anglatadi, ya
’ni xar kanday baxs yoki munozara guruxda mavjud buladi. Lekin ijtimoiy
psixologiyada (asosan) guruxlarning ikki turi bulib, ulardagi shaxslar soni va guruxi
xajmiga kura, katta va kichik gurux turlariga ajratiladi. Ijtimoiy psixologik treninglar
utkaziladigan maxsus guruxlar «T-guruxlar» deb yuritiladi. Lekin an
’anaviy «T-gurux»lar
kishilar sonining ozligi va bevosita mulokot sharoitlarining yetarli ekanligi bilan
tavsiflanadi. Shunday bulishiga karamay, kupincha real amaliyotda psixolog shunday
guruxlar bilan ishlashiga tugri keladiki, undagi odamlar soni belgilangandan kuprok buladi.
Masalan: urta maktablardagi sinflar, ukuv yurtlaridagi akademik guruxlar shular
jumlasidandir. Shuning uchun xam biz bevosita kompakt-8-10 kishilik kichik guruxlarda
xamda odamlarning soni 20-30 kishi bulgan guruxlarda munozaralarni uyishtirishning
moxiyati xakida aloxida tuxtalib utamiz. Shunday kilib T-guruxlarda munozaralarni
uyushtirilgan munozaralarning erkin mavzusi, yunaltirilgan va anik ssenariyli disput turlari
mavjud bulib, bu tanlangan va munozara guruxlarining mulokot tajribasiga boglikdir
«disput» suzining lugaviy ma
’nosi «fikrlayapman» «tortishyapman» degan ma’noni
bildiradi. Kichik guruxlardagi munozaradagi mavzu xususiyatiga karab, xar birining uz fikr-
muloxazalarini oxirigacha bayon etish imkoniyatlarining borligidir. Bunday guruxda
boshlovchi xam katorda utirib, mavzuning yechimi batamom xal bulmaguncha faol
mulokotlarning ishtirokchisi bulishi mumkin. Lekin asosiy rol guruxning a
’zolariga
yuklanganligi va bevosita ajralib chikkan norasmiy lider asosiy baxs yurituvchi bulishi
mumkinligini unutmasligi zarur. Bunday gurunglar turli sharoitda, kupincha baxs
ishtirokchilari uchun tabiiy sharoitlarda utkazilsa, maksadga muvofik buladi.
Agar T-gurux odatdagidan kattarok xajmda (masalan30 kishigacha ) bulsa, unda
munozarani uyishtirishning uziga xos tomoni bor. Bu xolda baxs guruxi shartli ravishda
a
’zolarga anik mavkelarini bayon kilingan xolda uchga bulinadi. Birinchi gurux – «fikrlarni
jamlovchilar»-generatorlar guruxi deyiladi: ikkinchi-«tankidchilar» va uchinchi gurux-
«fikrlarni tezlatuvchilar-katalizatorlar»deb ataladi. Xar bir ajratilgan guruxning uziga xos
funksiyalari bor «generatorlar» urtaga tashlangan muammo yoki baxs mavzusi buyicha
uzlaridagi barcha fikrlarni urtaga xolis tashlaydilar. Gurux a
’zolaridan biri lider-ularni
umumlashtirib bayon etadi. Sungra uyinga «tankidchilar»kirishadi. Ularning vazifasi
–
eshitgan fikrlariga tankidiy nuktai nazardan ular ichidagi «magzini» va «puchak» fikrlarni
saralash. Shundan keyn vaziyatga karab, yana suz «generatorlar»ga yoki «katalizatorlar»ga
berilishi mumkin. Bildirilgan fikr va takliflarda mabodo xisobga olinmay kolgan jixatlar
yoki nourin fikr bulsa yoki moxiyatan shu mavzuga alokador bulgan, lekin ikkala tomon
xisobga olmagan biror jixat aniklansa, tomonlar dikkatini karatish, kerak bulsa baxsni
davom ettirishga ruxsat berish va uni yakun kilish takozo kilinsa, ikkala guruxning uyiniga
baxo bergan xolda munozarani tuxtatish
–«katalizator»larning vazifasidir. Ular kupincha
ikkala gurux uchun xolis arbitrlar
– «xakamlar»rolini xam uynashlari mumkin.
Maktabda bir sinf doirasida yoki talabalar guruxida axlokiy-ma
’naviy mavzuda baxs
uyushtirganda, yukoridagi usulni kullash, imkoniyati bulsa, suxbatdoshlarni uchburchak-
berk stol atrofiga tuplash mumkin. Demak baxslashuvchilarning fazoviy joylashishlari xam
bu urinda ma
’lum axamiyat kasb etadi. Katta guruxlarda baxs yoki munozara
uyushtirilganda boshlovchining roli ayniksa kattadir. Chunki U xar bir guruxdagi
76
tortishuvlar va fikr almashinuvlarning boshida turmogi, kerak bulsa, ular faoliyatini
maksadga muvoffik tarzda yunaltirib turmogi lozim. Kichik guruxdagidan farkli ularok,
katta guruxlarda boshlovchi u yoki bu ichki guruxga yon bosmasligi yoki ularni uzining
shaxsiy fikriga majburan ergashtirmasligi kerak. Aks xolda, u uzining faoliyati bilan
boshkalar tashabbusiga salbiy ta
’sir kursatishi va baxsning yunalishini buzib kuyishi
mumkin. Shuning uchunkatta guruxlarda uyushtiriladigan munozaraning mavzusi oldindan
tanlangan va unga boshlovchi ma
’lum ma’noda tayyor bulishi shart.
Breynstroming va uni utkazish texnologiyasi.
Munozaralar yuritishning yana bir shakli borki, uning nomini rus tilida «mozgovaya ataka»
inglizcha-«breynsroming» deb ataladi. Bizning tilimizda bu tushunchaning anik anologik
tarjimasi yuk, lekin uni «miyaga xujum» yoki «fikrlar tuknashuvi» deb atash mumkin.
Metodning psixologik moxiyati shundaki oddiy munozarada baxslashuvchilar kuprok ongli,
asosli fikrlarni bayon etishga xarakat kiladilar. Bunda esa baxslashuvchilarga miyaga
kanday fikr kuyilib kelsa, uni tankidsiz va asoslamay erkin, «tilga nima kelsa» aytish
imkoniyati beriladi. Bu narsa kuprok muammo ancha notanish, savol murakkab yoki noanik
bulgan sharoitlarda kul keladi. Ya
’ni, bunda «erkin assosiasialar»ga yul beriladi va oxir
okibat guruxning uzi ma
’lum rasional «magzni» ajratib oladi. Bu usulni birinchi marta
Amerikalik olim A. Olborn 30- yillardayek taklif etgan va yirik loyixalarni rejalashtirish va
oldindan uning natijalarini bashorat kilishda ma
’lum yutuklarni kulga kiritgan edi. Lekin
keynchalik mutaxasislar uni fakat nostandart, uziga xos yechimi bulgan vazifalarni
muxokama kilgandagina kullash mumkin, degan fikrni bildira boshladilar. Birok tugri
tashkil etilgan breynsromingning amaliy afzalliklari kup. Fakat bunda kuyidagi koidalarga
rioya kilish kerak:
Jumlalar juda kiska bulishi kerak, lekin ularni asoslanishi shart emas.
Xar kanday jumla yoki fikr tankid kilinishi mumkin emas, ya
’ni fikrlar tankiddan xolidir.
Mantikiy fikrdan kura, fantastik yoki kukkisdan, tasodifan miyada paydo bulgan fikr
muximrok.
Fikr yoki bildirilgan kiska muloxaza kayd etiladi.
Bildirilgan fikr yoki goyalar u yoki bu ishtirokchiniki, deb ajratilmaydi, ya
’ni ular-
muallifsizdir.
Fikr yoki yaxshi goyalarni tanlash aloxida «tankidchilar» yoki guruxning norasmiy liderlari
tomonidan amalga oshiriladi. Yukoridagi gurux katta bulganda baxs uyushtirishda xam
generatorlarga ushbu usulda imkon berish tajribada yaxshi natijalar beradi.
Breynstroming, ayniksa 50-yillarda Amerika va Fransiya davlatlarida turli
texnologik muammolarni xal kilishda keng kullanilgan va uning natijalari kuplab makola va
kitoblarda umumlashtirilgan. Lekin ommaviy kullashda ayrim tortishuvlar paydo buldiki,
ayniksa yoshlar auditoriyasida uni ishlatishdagi nokulaylik borligi anik edi. Ammo baribir,
yukorida ta
’kidlanganidek kishilarni faol ijtimoiy psixologik mulokotga tayerlash,
nostandart muammolarni yechish va odamni umuman guruxga kuniktirish maksadida undan
foydalanish mumkin va bu jixatdan kator afzalliklari va tadbikiy axamiyati mavjud.
Do'stlaringiz bilan baham: |