O ‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi

§2.3. MAFKURA TUSHUNCHASI: MAZMUNI VA MOHIYATI.
Mafkura-arabcha so‘z bo‘lib nuqtai nazarlar, e’tiqodlar tizimi, majmuasi degan ma’noni bildiradi. Xuddi shuning uchun ham, mafkura deganda jamiyatdagi muayyan siyosiy, huquqiy, axloqiy, diniy, badiiy, falsafiy qarashlar, fikrlar va g‘oyalarning majmuasini tushunmoq darkor. Mafkura tushun-chasini Yevropa ilmiy-falsafiy adabiyotida birinchi marta fransuz faylasufi va iqtisodchisi A.L.K.Destyut de Trasi o‘zining asarlarida ishlatgan. Destyut de Trasi-bu tushuncha yordamida, siyosat va axloqning poydevorini tashkil etuvchi g‘oyalar haqidagi ta’limotni nazarda tutgan bo‘lsa, keyingi ikki asr davomida faylasuflar mafkura tushunchasini siyosiy, axloqiy, huquqiy, estetik va diniy qarashlar, qoidalar, g‘oya-larning muntazam sistemasi sifatida talqin eta boshladilar.

Bizning fikrimizcha: mafkura falsafiy tushuncha bo‘lib, insonning fahm-farosati, fikr-mulohazasi yordamida ishlab chiqarilgan turli g‘oyalar, qarashlar, ta’limotlarning yig‘indi-sidir, uning yaxlit bir butun sistemasidir. Mafkura jamiyat ustqurmasining eng muhim qismi bo‘lib, turli nazariy ta’li-motlarni fuqarolar ongiga, kundalik turmush tarziga sing-dirish yo‘llari, uslublari va usullari, omillari va vosita-larining to‘plamidir. Shuningdek mafkura deganda aniq maqsadga qaratilgan, aniq maqsadga buysundirilgan ijtimoiy tarbiyani tushunmoq darkor. Ushbu ongli ijtimoiy jarayon uch asosiy elementni: “Mafkuraviy tasavvur”, “Mafkuraviy ta’sir”, “Mafkuraviy faoliyat” ni o‘zida mujassamlashtiradi (Biz bu haqida keyinroq batafsil gapiramiz).

Har qanday g‘oya, qarash, ta’limot aniq bir maqsadga qara-tilgani uchun har qanday mafkura ham aniq bir maqsad, niyat yoki istakni amalga oshirishga qaratiladi va ma’lum manfaatga buysungan bo‘ladi. Boshqacha aytganimizda, har qanday mafkura jamiyatda mavjud bo‘lgan ijtimoiy tabaqa yoki sinf, millat yoki elat, partiya yoki ijtimoiy harakat manfaatiga xizmat qiladi. Xuddi shuning uchun ham har qanday mamlakat, har qanday jamiyat mafkurasiz yashashi mumkin emas. Aniqroq qilib aytadigan bo‘lsak, jamiyatni mafkuradan, mafkurani jamiyat-dan ajratib bo‘lmaydi. O‘zbekiston Respublikasining Prezi-denti I.A.Karimov yozganidek, “Mafkurasiz odam, jamiyat, davlat o‘z yo‘lini yo‘qotadi” (3,32). Tarixning guvohlik berishicha, har qanday jamiyat sharoitida ham odamlar nimagadir e’tiqod qilishgan, qandaydir bir g‘oyaga yoki ta’limotga tayanib, ishonib faoliyat ko‘rsatishgan. O‘z maqsadi, niyati, orzu-umidlarini oldindan belgilab olmagan, uni amalga oshirish yo‘llari, vositalari va usullarini aniqlab olmagan jamiyat yoki davlat hech qachon yuksaklikka ko‘tarila olmaydi. Aniq g‘oyaviy dasturga ega bo‘lmagan har qanday jamiyatda, har qanday davlatda bosh-boshdoqlik hukmron bo‘ladi. Shunday ekan, O‘zbekistonning o‘ziga xos, o‘ziga mos milliy mafkurasi bo‘lishi zarur.

Afsuski, ba’zi birovlar fuqaroviy, ya’ni insonparvar, demokratik jamiyat qurish sharoitida O‘zbekistonning milliy mafkurasi bo‘lishi shart emas, degan fikr-mulohazalarni bayon etdilar. Mafkuraviy tadbirlarni amalga oshiruvchi alohida tashkilotlarga, madaniy-ma’rifiy uyushmalarning targ‘ibot va tashviqot ishlariga ham hojat yo‘q. Mafkuraviy tadbirlarni amalga oshirish uchun davlat xazinasidan mablag‘ ajratish ham shart emas. Tashviqot va targ‘ibot ishlarini jamoat tashkilot-lari, madaniy-ma’rifiy uyushmalarning mablag‘lari hisobida amalga oshirsa bo‘ladi. Demokratik davlat boshqaruviga asoslangan, fikrlar xilma-xilligiga keng yo‘l ochilgan sharoitda mafkura davlat faoliyatidan tashqarida bo‘lishi lozim. Chunki har qanday mafkura jamiyatda mavjud bo‘lgan ijtimoiy tabaqa yoki sinf, millat yoki elat, partiya yoki ommaviy harakat manfaati uchun xizmat qiladi. Davlat har qanday g‘oyaga, ta’limotga, qarashga nisbatan aralashmaslik, qo‘shilmaslik mavqeini egallab turishi darkor, degan fikr-mulohazalarni bayon etdilar.

Boshqa birovlar esa, mafkura milliy qadriyatlar, an’ana-larning to‘plami, sistemasi bo‘lib, u yoki bu millatga, elatga mansub shaxs dunyoqarashini shakllantirish uchun xizmat qiladi. Turli millatlar va elatlarga taalluqli qadriyatlar sistemasi bo‘lishi mumkin emas. Xuddi shuning uchun ham, bir mamlakat hududida yashovchi barcha millatlar va elatlar manfaatiga mos tushuvchi mafkura bo‘lishi mumkin emas emish. Yana allakimlar, mamlakatimizda inqilobiy-ijtimoiy o‘zgarishlar boshlanishi bilan, ma’muriy bo‘yruqbozlik tuzumi mafkurasining turli nayranglarini tushunib yetishgach, umuman mafkuradan voz kechdilar. Hatto mafkura muammolari ommaviy axborot vosita-lari, davlat muassasalarining naziradan chetga surib quyildi. Oqibatda butun boshliq jamiyatni mafkurasizlantirish, davlat tashkilotlarini undan holi etish jarayoni boshlandi. Hay-riyatki, Prezidentimiz I.A.Karimov milliy istiqlol mafku-rasini yaratish va hayotimizga tadbiq etish lozimligini zuk-kolik bilan o‘z vaqtida payqab yetdi.

E’tirof etish zarurki, har qanday mafkura o‘zidan-o‘zi, tasodifan vujudga kelmaydi. Uning shakllanishi uchun ijti-moiy shart-sharoitlar pishib yetilishi, boshqacha aytganimizda jamiyat a’zolarida ehtiyoj bo‘lishi darkor. Mamlakatimizda ikki mafkura hukmron bo‘lgan mustabid tuzumdan insonparvar, demokratik jamiyatga o‘tish davrida hosil bo‘lgan iqtisodiy beqarorlik, odamlarning intellektual, ma’naviy-madaniy qashshoqlashuvi ijtimoiy bo‘shliqni yuzaga keltirdi. Vujudga kelgan ijtimoiy bo‘shliqdan ustakorlik bilan foydalangan ba’zi xonaki “dohiychalar”, “payg‘ambarlik”, “yalovbardorlik” da’vosini qilgan targ‘ibotchilar va tashviqotchilar kishilar ongi va faoliyatiga: g‘ayri-gumanistik, monarxistik, milliy- sotsialistik, diniy-ekstrimistik, g‘oyalar shovinistik millat-chilik, mahalliychilik, guruhbozlik, urug‘-aymoqchilik kabi kayfiyatlarni tiqishtirishga urina boshladilar. Ayniqsa bozor iqtisodiga o‘tish munosabati bilan: tadbirkorlik, ishbilar-monlik niqobiga bo‘rkanib olgan xalq, davlat manfaatini bir chekkaga surib qo‘yib, faqat o‘z manfaati yo‘lida xaromu-xarish, aldamchilik va tovlamachilik bilan molu-dunyo to‘plashga xirs qo‘ygan ba’zi uddaburonlar hamma narsani, xatto kishilar ma’naviyatini va madaniyatini, aqlu-farosatu, ilm-zakovatini ham pul, molu-dunyo, bozor qarichi bilan o‘lchay boshladilar.

Xuddi o‘sha “nazariyotchilar” bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlar taranglashu-vini, ayniqsa hosil bo‘lgan ma’naviy-ahloqiy, madaniy o‘pi-rilishni bozor mafkurasining o‘zi hal qiladi, deb bashorat qila boshladilar. Bizning fikrimizcha, ijtimoiy bo‘shliq hosil bo‘lgan o‘tish sharoitida bozor mafkurasi odamlarni insonparvar, demokratik jamiyat, kelajagi buyuk huquqiy davlatni barpo etishdek mushtarak – yagona maqsad atrofida birlashtira olmaydi. Xatto kapitalistik ishlab chiqarish munosabatlari sharoitida ham bozor mafkurasi fuqarolarni yagona maqsad, yagona maslak atrofida birlashtira olmaganligi hammaga ayon. Bozor mafkurasini mehnatkashlarimiz ma’na-viyati, turmush tarzida o‘rnashib ololmayotganligiga sabab, odamlarning katta qismining ongi va faoliyatida, mulkning umumiyligiga asoslangan qadriyatlarni mustahkam joylashib qolganligi emas, balki iqtisodiy manfaat atrofida birlashish, uyushish hech qachon fuqarolarni milliy va umumin-soniy qadriyatlar atrofida birlashtirish imkoniyatiga ega emasligidir. Iqtisodiy manfaat har qancha buyuk, har qancha jozibali bo‘lmasin, bundan qat’iy nazar, odamlarning ma’na-viy, ahloqiy, madaniy ehtiyojlarini qondira olmaydi. Xuddi shuning uchun ham intellektual zaiflikdan, madaniy saviyasizlikdan, ahloqiy tubanlikdan ozod qiluvchi turli maslak va manfaatga ega bo‘lgan har xil millat kishilarini yagona maqsad va maslak atrofida birlashtiruvchi qadriyatlar sistemasiga asoslangan yagona milliy mafkuraga bo‘lgan ehtiyoj ortib boraverdi.

Milliy qadriyatlardan ajralib qolgan mustabid tuzum mafkurasining uzoq yillar tanho hukmronlik qilishi, o‘z navbatida bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida mafkurasiz-lashtirish, siyosatsizlashtirish jarayonini avj olib ketishi, mafkuraviy ishlarga bo‘lgan e’tiborning kamayib ketishiga sabab bo‘ldi. Bunday sustkashlik jamiyatda ijtimoiy bo‘shliqni vujudga kelishiga shart-sharoit yaratdi. Jamiyatda ijtimoiy bo‘shliqni vujudga kelishi o‘z navbatida aqliy-ahloqiy, madaniy-maishiy an’analarimizning zaiflashib qolganligi-dan ham dalolat berardi. Ayniqsa, milliy va umuminsoniy qadriyatlar mushtarakligini yemirilishi fransuz sotsiologiya maktabining asoschisi, ijtimoiy ong jarayonining zukko tadqiqodchilaridan biri Emil Dyurkgeym aytganidek, jamiyatni anomiyaga giriftor etadi. Uni harakatga keltirib turuvchi qon tomirlaridan benasib qilib qo‘yadi. Bunday sharoitda jamiyatda ahloqiy normalar, huquqiy prinsiplar kundan-kunga yemiri-lib boraveradi. Mehr-oqibat, hurmat-izzat ko‘tariladi. Odamlar bir-birga adovat bilan qaray boshlaydilar. Do‘stu – birodarlik, xayrihohlik, oliyjanoblik tuyg‘ulari o‘rnini xudbinlik egallaydi. qoununni nazar-pisand qilmaydigan kishilar soni uzluksiz ko‘payaveradi. Bunday noma’qulchi-liklar, tabiiyki, insonni jamiyatdan begonalashtiradi. Uni jamiyatga xizmat qiluvchi muruvvatchilarga aylantiradi. Ijtimoiy voqelik to‘g‘risida inson ongida yolg‘on, noto‘g‘ri tasavvvurlarni shakllantiradi.

Insonning ruhiy holati bilan amaliy faoliyati orasidagi aloqadorlik mexanizmini har tomonlama o‘rgangan Avstriyalik olim Konrad Lorens ta’kidlaganidek, ijtimoiy ongdagi frustratsiya odamlarning amaliy faoliyatida tushkunlik, najotsizlik, loqaydlik kayfiyatlarida yaqqol namoyon bo‘ladi. Oqibatda jamiyatda ma’naviy-madaniy tanazzul boshlanadi. Ma’naviy –madaniy o‘pirilishning boshlanishi bilan Xudoga ham, bandaga ham, davlatga ham, partiyaga ham, xatto o‘ziga ham ishonmaydigan, fikrlash madaniyatidan benasib bo‘lib qolgan, faqat topshiriqni bajaradigan odamsimon odamchalar (man-qurtlar) soni ko‘payib ketadi. E’tiqodsizlik avjiga minadi. Inqirozga yuz tutgan, cho‘kib-yemirilib borayotgan jamiyatni bunday ijtimoiy degoradatsiyadan, ma’naviy avtarkiyadan faqat mustahkam g‘oyaviy-ahloqiy e’tiqod qutqaradi. Xuddi shuning uchun ham ma’muriy buyruqbozlik tufayli turli ijtimoiy degorodatsiya, ma’naviy avtarkiyaga giriftor bo‘lgan eski totalitar tuzumdan, bozor iqtisodiyotiga asoslangan in-sonparvar, demokratik jamiyat tomon jadallik bilan bori-layotgan O‘zbekiston sharoitida odamlarni yagona g‘oyaviy-axloqiy maslak, zamonlar va zaminlar, millatlar va elatlar sinovidan o‘tgan, ajdodlarni avlodlarga bog‘lovchi progressiv milliy va umuminsoniy qadriyatlar atrofida birlashtiruvchi yagona mil-liy mafkuraga bo‘lgan ehtiyoj kundan-kunga ortib bordi.