O ‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi

§2.4. JAMIYATNI MAFKURASIZ YASHAYOLMASLIGI.
Mafkura jamiyat turmush tarzini, mavjud ahloqiy prin-siplar, huquqiy normalar barqarorligini uzoq muddatda saqlab turuvchi, unga yangi mazmun va yangi shakl ato etuvchi qudratdir. Bunday buyuk qudrat jamiyat bisotida majud bo‘lgan barcha ilg‘or bilimlar, tajribalar, an’analar, kayfiyatlarning sintezi zaminida vujudga keladi. Xuddi o‘sha qudrat jamiyatda mavjud bo‘lgan barcha xur, erkin fikrlar, mulohazalar, intel-lektual va ahloqiy imkoniyatlarni yagona maqsadga safarbar qilish uchun real imkoniyat yaratadi, mustahkam asos vazifasini bajaradi.

Mafkurasiz jamiyat o‘z oldiga qo‘ygan maqsadga erisha olmaydi. Uning maqsadi to‘g‘risida o‘z fuqarolariga aniq tasavvur hosil qila olmaydi. Mafkurasiz jamiyat o‘z kelajagi to‘g‘risida, xatto o‘zi noto‘g‘ri, g‘ayriilmiy tasavurga ega bo‘lishi mumkin. Boshqacha aytganimizda, jamiyat o‘z oldiga bajarib bo‘lmaydigan, real imkoniyatlarga asoslanmagan ya’ni amalga oshirib bo‘lmaydigan hayol, sarob, orzu atrofida depsinib yotaverishi mumkin. Turgan gapki, bunday g‘ayri-ilmiy maqsad uchun jamiyat o‘ziga-o‘zi jarima to‘laydi. Xuddi ana shunday sharoitda jamiyatda alg‘ov-dalg‘ov, siyosiy-iqtisodiy, ma’na-viy-madaniy buhron, ijtimoiy fojea, dahshat vujudga keladi.

Tarixning guvohlik berishicha, har qanday jamiyat sharoi-tida ham odamlar nimagadir e’tiqod qilishgan, qandaydir g‘oya yoki ta’limotga tayanib, ishonib faoliyat ko‘rsatishgan. Yuksak orzu, umid, niyat va istaklar ummonida yashagan. Mafkuradan xoli jamiyat bo‘lmaganidek, mafkurasiz davlat ham bo‘lmaydi. Davlat turli millatga va elatga mansub o‘z fuqarolarini faqat milliy mafkura vositasi bilan yagona maqsad atrofida bir-lashtiradi. Sohibqiron Amir Temurning tarqoq turkiy xalqlari markazlashgan qudratli davlatga birlashtirganligi va jahon sivilizatsiyasi tarixida temuriylar davrining takrorlanmas madaniyati bilan munosib hissa qo‘shganligi yagona milliy mafkuraning natijasi edi. Tarixiy haqiqat shundaki, kelajagini aniq tasavvur qila olmaydigan, o‘z maqsadini oldindan aniq belgilamagan, uni amalga oshirish yo‘llari, vositalari, uslublari va usullarini aniqlab olmagan davlat hech qachon yuksaklikka ko‘tarilmaydi. Aniq mafkuraviy dasturga ega bo‘lmagan har qanday davlatda boshboshdoqlik hukmron bo‘ladi. Xuddi shuning uchun ham har qanday mustaqil davlatning milliy mafkurasi bo‘lishi zarur. Ayniqsa, totalitarizmdan demokratiya, ma’naviy erksizlikdan ozodlik, erkinlik, xurfikrlilik tomon borayotgan O‘zbekiston sharoi-tida milliy mafkuraning bo‘lishi tarixiy zaruriyatdir.

Milliy mafkura mamlakatimiz xalqlarining moddiy va ma’naviy ehtiyojlari, manfaatlari bilan dialektik aloqador. Xo‘sh, milliy ehtiyoj, milliy manfaat deganda nimani tushunmoq kerak? Ularning vujudga kelishi va qondirish ja-rayoni qanday kechadi? O‘zbek xalqining bugungi ehtiyojlari nimalardan iborat?

Insonparvar, demokratik jamiyat barpo etish jarayoni mamlakatimiz hayotining barcha sohalarini qamrab olayotgan bugungi kunda O‘zbekistonda yashayotgan har bir millatning moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini o‘rganish, ularni qondirish yo‘llarini izlab topish muammolari alohida ahamiyat kasb etmoqda. Chunki milliy ehtiyojlar kishilarning kundalik ta-lablari, orzu-niyatlarining nafaqat yig‘indisidan, balki integratsiyasidan ham iboratdir. Ularni qondirish jarayoni esa jamiyatning rivojlanayotganligining darajasi, mavjud ijti-moiy-iqtisodiy, geografik-siyosiy shart-sharoitlar bilan chambarchas bog‘liq. Ishlab chiqarish bilan iste’mol orasidagi o‘zaro aloqadorlikning o‘zgarishi bilan yangi ehtiyojlar ham shakllanib va rivojlanib boradi.

Ehtiyoj subyektining holatini aniqlovchi munosabatdir. Millat tomonidan chuqur his etilgan ehtiyojlar milliy manfaatlarga aylanadiki, xuddi ana shu manfaatlar millatlar va elatlar ijtimoiy faoliyatining asosini tashkil etadi. Milliy ehtiyojlarning bevosita ifodasi hisoblangan milliy manfaatlar aniq bir maqsadga yo‘naltirilgan bo‘ladi.

Ijtimoiy munosabatlarning moddiy va ma’naviy turla-riga muvofiq ravishda, millat ehtiyojlarini ham ikki guruhga moddiy va ma’naviy ehtiyojlarga – bo‘lish mumkin. O‘zbekiston-da yashab, faoliyat ko‘rsatayotgan turli millat va elat vakilla-rining bugungi kundagi moddiy ehtiyojlari: yengil va og‘ir sanoatni, neft va gaz ishlab chiqarish tarmog‘ini, qishloq xo‘jaligini rivojlantirish, sog‘liqni saqlash va tibbiy xizmat ko‘rsatish bilan bog‘liq muammolarni hal etish, ijtimoiy-maishiy shart-sharoitlarni yaxshilash va hokazolar-dan iborat. Ma’naviy ehtiyojlarga esa asosan xalqimizning ijobiy urf-odatlari va an’analarini tiklash, fan va ta’lim tizimi, madaniyatni rivojlantirish, respublikamizning in-tellektual va ma’naviy potensialini yuksaltirish, O‘zbekis-tonda yashayotgan barcha millat va elatlarning ma’naviy tengli-gini ta’minlash kabi masalalar kiradi. Shuni ham ta’kidlash joizki, milliy mafkurani shakllantirish ham o‘zbek xalqining ma’naviy ehtiyojlaridan biridir. Yuqoridagi ehtiyojlar bilan bir qatorda bir gruppa ehtiyojlar mavjuddirki, ularning mohiyatiga qarab “moddiy-ma’naviy” ehtiyojlar deb atash maq-sadga muvofiqdir. Chunonchi, Orolni saqlab qolish xalqimiz-ning moddiy ehtiyojlaridan biridir. Shuningdek, Orol bilan O‘rta Osiyo xalqlari, xususan o‘zbeklarning ming yilliy faoliyati, ma’naviy hayoti ham bog‘liq. Shu sababli bu dengizni saqlab qolish ma’naviy ehtiyoj hamdir.

Ko‘p millatli mamlakat sharoitida milliy va umummilliy ehtiyojlar orasidagi muvozanatni saqlab turish ham katta ahamiyatga ega. Mazkur qoidaning buzilishi ijtimoiy hayotning barcha sohalarida, xususan millatlararo munosabatlarda ham ijtimoiy adolat norma va prinsiplarining defermatsiyasiga olib kelishi bizga mustabid tuzum tajribasidan ma’lum. Sovet hokimiyati yillarida umummilliy ehtiyojlarning milliy eh-tiyojlarga nisbatan primati millat va elatlarning moddiy va ma’naviy manfaatlarining qondirilmay qolishiga sabab bo‘ldi. Shuning uchun ham milliy va umummilliy ehtiyojlar, manfaatlar garmoniyasiga rioya qilish, huquqiy davlat qurayotgan O‘zbekistonda asosiy vazifalardan biri bo‘lmog‘i zarur.

Yuqorida ko‘rsatilgan moddiy va ma’naviy ehtiyojlar milliy istiqlol mafkurasida o‘z ifodasini topmog‘i kerak. Ana shundagina u o‘z fuqarolari uchun munosib turmush dara-jasini ta’minlay oladigan buyuk davlat barpo etishdek oliy maqsad atrofida kishilarni birlashtiradi va jiplashtiradi. Milliy mafkura kishilarda milliy g‘urur tuyg‘usini shakllantirish bilan bevosita bog‘liq. O‘z taqdirini mamlakat taqdiri bilan mustahkam bog‘lagan kishigina mustaqil davlatimiz manfaatini hammadan qo‘proq himoya qilishga qodir bo‘ladi. Jamiyat, millat ravnaqiga qo‘proq hissa qo‘shadi. Aniqroq qilib aytadigan bo‘lsak, mamlakat fuqarolarining milliy g‘ururi qancha baland bo‘lsa, ularni jamiyat taraqqiyotiga qushgan hissasi shuncha ko‘p bo‘ladi. Xuddi shuning uchun ham milliy mafkuraning har bir tashkilotchisi, har bir targ‘ibotchisi fuqarolarda milliy g‘urur tuyg‘usini shakllanish jarayonini jadallashtirish yo‘llari, uslublari va usullarini yaxshi bilmog‘i darkor.

Milliy g‘ururning shakllanishida madaniy meros benihoya katta rol uynaydi. Chunki, madaniy meros har bir halqning, har bir millatning tarixiy ongi, uning qadr-qimmatidir. Inson aql-zakovatining mevasi bo‘lmish-madaniy meros, xalqning bir avlodidan ikkinchi avlodiga o‘tib kelayotgan moddiy va ma’naviy qadriyatlarining yig‘indisidir. Xuddi shuning uchun ham madaniy merosning boyib borishida milliy va umuminsoniy qadriyatlarning har tomonlama uzlashtirili-shi, jahon madaniyati qo‘lga kiritgan yutuqlarni chuqur bilish va unga amal qilish katta ahamiyatga egadir.

Insoniyat bosib o‘tgan tarixiy taraqqiyot tajribasidan ma’lumki, qaysi jamiyat a’zolari o‘z madaniy-ma’rifiy merosini qadrlasa, o‘zida mavjud bo‘lgan barcha moddiy va ma’naviy imkoniyatlarini oddiy fuqarolarni ardoqlashga safarbar etsa, o‘sha jamiyatda tinch-totuvlik, ma’naviy, madaniy, iqtisodiy barqarorlik hukm surgan. Ayniqsa kishi-lar madaniyatini, ma’naviyatini unutgan jamiyatda ma’naviy qashshoqlik ro‘y bergan. Xuddi shuning uchun ham madaniy merosimizni har tomonlama o‘rganish jamiyatimiz kelajagi bo‘lgan yigit-qizlarga milliy g‘ururni shakllanish jarayonini tezlashtiradi.

Viloyatimizning qadimiy shaharlari qarshi, Shahrisabz shaharlarida bugungacha saqlanib qolgan tarixiy me’morchilik yodgorliklari, asrlar sadosini ajdodlardan-avlodlarga yetka-zib kelayotgan qadimiy maqbaralar, minoralar, saroylar, sardobalar xalqimiz o‘tmishda buyuk madaniy merosga ega bo‘lganligidan dalolat beradi. Biroq ushbu bebaho madaniy yodgorliklar ekspluatatorlar tomonidan xalqni og‘ir dahshat-larga giriftor qilish evaziga bunyod etilgan, degan g‘ayri-ilmiy aqidalar mustabid tuzum mafkurachilari tomonidan kishilar ongiga singdirib kelindi. Bunday anglashilmovchi-liklar tarixiy-madaniy yodgorliklarni saqlab qolish ishla-riga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Xuddi shuning uchun ham yigit va qizlarimizga tarix yodgorliklar to‘g‘risidagi bor haqiqatni ishonli ilmiy manbalarga tayanib aytib berish har bir mafkura xodimining vazifasidir.

Butun jahonni lol qoldirib, ming-minglab sayyohlarni ko‘zini qamashtirib, xayratga solayotgan tarixiy obidalarga sarflangan mablag‘larning 99 foizi o‘sha davr podsholiklari, amirliklari xazinasidan olingan. Hozirgi kun talabi bilan aytadigan bo‘lsak, o‘sha mashhur tarixiy-madaniy obidalar qurilishlari davlat budjeti hisobidan olingan mablag‘lar hisobiga bajarilgan. Ushbu markazlar o‘z bag‘riga mashhur olimlar, fozillar, shoirlar, hattotlar, rassomlarni birlash-tirgan. Sayillar ma’rakalarda ushbu ijtimoiy-madaniy mar-kazlar fuqarolar kayfiyatini ko‘targan, ma’naviy quvvat ato etgan, yangi zafarlarga undagan, yoshlarni esa odobu-axloqqa, xalolligu-poklik, botirlik, mardlik, vatanni himoya qilishga chaqirgan. Shu boisdan ilm, fan, madaniyat, san’at arboblari saroy ayonlari bilan bir pog‘onada turishgan, ularga izzat-hurmat ko‘rsatilgan katta maosh tayin etilgan. Bir ibora bilan aytganda xalqimizning madaniy merosi haqida yigit-qizlarga bor haqiqatni yetkazish-ularda milliy g‘ururni shakllanti-rishda munosib hissa qo‘shadi.

Madaniy meros orqali o‘tmish avlodlarimizning ko‘pgina xislatlari, fazilatlari, dono tajribasi anglab olinadi. Urf-odatlari, rasm-rusumlari, bayram-sayillari, ajdod-lardan-avlodlarga o‘tadi. Oqibatda bugungi yigit-qizlarni ma’naviyati milliy va umuminsoniy qadriyatlar bilan boyib boradi. Kasb-kor mahorati uzlusiz takomillashaveradi. O‘zi-ning buyuk ajdodlaridan faxrlanish tuyg‘usi, xalqimiz madaniy-ma’naviy merosini chuqurroq bilish uchun yigit-qizlarga turtki beradi. Xuddi shuning uchun ham, mamlaka-timizda insonparvar, demokratik jamiyat qurilayotgan hozirgi sharoitda Prezident I.A.Karimov aytganidek: “milliy mada-niyatni o‘ziga xosligini tiklashga alohida e’tibor berish kerak. Shu bilan birga milliy o‘z-o‘zini anglashning tiklanishi jahon insonparvarlik madaniyati va umumbagshariy qadriyat-lari ideallaridan, bizning ko‘p millatli jamiyatimiz an’ana-laridan ajralib qolishi mumkin emas” (9,73).

O‘zbekiston Respublikasining milliy mafkurasi ijti-moiy hayotning in’ikosi, turmushimiz tashvishlari va quvonch-larining sintezi, siyosiy partiyalar, jamoat tashkilotlari, madaniy ma’rifiy uyushmalarining qarashlari, mafkuralar va fikrlarning xilma-xilligi asosida shakllanmog‘i darkor. Birorta siyosiy partiya, ijtimoiy harakat yoki jamoat tashkilotining mafkurasi davlat mafkurasi sifatida o‘rnatilishi mumkin emas. Xuddi shuning uchun ham O‘zbekistonning milliy mafkurasi mamlakatimiz xududida faoliyat ko‘rsatuvchi barcha siyosiy partiyalar, harakatlar, ja-moat tashkilotlari, barcha millat va elatlarga mansub aholi turli-qatlamlarining yangi jamiyat qurish borasidagi orzu-umidlari, istaklari o‘z ifodasini topmog‘i darkor. Boshqacha aytganda, milliy mafkura har qanday partiyaviy mafkuradan ustun bo‘lmog‘i lozim.