|
Nazorat savollari.
1. Nerv sistemasining qanday axamiyati bor?
2. Nerv sistemasining asosiy faoliyat mexanizmi nima?
3. Refleks yoyi necha qismdan iborat va ularni noma-nom ayting.
4. Funksional sistema deganda nimani tushunasiz?
5. MNS-ning asosiy vazifalarini ayting.
6. Neyron tuzilishining tushuntiring.
7. Akson va dendritlar tuzilishi va funksiyasini ayting.
8. Neyron tanasining funksiyasi qanday?
Nerv markazlari, ularning fiziologik xossalari
Sinapslar. Sinapslarning turlari va fiziologik xossalari. Sinaps-bir neyronni ikkinchi neyron bilan, neyronni muskul tolasi yoki bez hujayrasi bilan bog`lovchi tuzilma bo`lib, ularni quyidagi tamoyillar asosida tasnif qilish mumkin.
1. Sinaps qurilishida ishtirok etuvchi hujayralarga qarab, nerv muskul va neyron-neyronal sinapslar tafovut qilinadi. Neyronlarning sinapslar joylashgan qismiga qarab oksosomatik, oksodendritik, okso-oksonal sinapslarni ajratish mumkin.
2. Sinapslar faollashganda rivojlanadigan jarayonni ko`zda to`tib, qo`zg`atuvchi va tormozlovchi sinapslar tafovut qilinadi.
3. qo`zg`alishning o`sish uslubiga ko`ra sinapslarni elektrik va ximiyaviyga bo`lish mumkin. Aralash elektr ximiyaviy sinapslarhambor.
Aksonlarning oxirgi tarmoqchalari bir oz kengayib tugaydi. Bu sinapsdan oldingi (presinaptik membrana) kengayishi sinapsning biringi galda zarur bo`lgan tarkibiy qismi. Boshqa bir neyron, muskul tolasi yoki sekretor hujayra membranasining presinaptik kengayish ro`parasidagi qismi possinaptik (sinapsdan keyingi) membrana, deb ataladi. Bu xar bir sinapsning ikkinchi zaruriy qismi. Peresinaptik membranalar bir-biriga zich tegib turmaydi, ular o`rtasida sinapsning uchinchi zaruriy qismi-sinaps yorug`i bor.
Ximiyaviy sinapslar yirigi ancha keng (10-40nm) va yuqori elektr qarshiligiga ega bo`lgani uchun elektr impulslar o`tishiga to`sqinlik qiladi. Ispulslar bu to`sqindan maxsus ximiyaviy vositachi – mediator yordamida o`tishi mumkin.
Hozir mediator deb ataladigan moddalarning ximiyaviy tuzilishi xar xil. Asetixolin, dofamin, noradrenalash, serotonin, gistamin, mediatorlarning monoamen guruxini tashkil qiladi. Sinapslarning o`ziga xos bir qator xossalari bor.
MNSning elementar birligi bo`lmish neyrongahamintegrativ (birlashtiruvchi) faoliyat xosdir. Markaziy nerv sistemasining tashkil qiluvchi neyronlarning nisbatan sodda va murakkab zanjirlarga ulanishi, ixtisoslashgan neyronlar birligi – nerv markazlarini xosil qilish integrativ faoliyatning yuqori pag`onaga ko`tarilishiga imkon tug`diradi. Neyron zanjirlari va nerv markazlari xosil bo`lishi va faolashishining ma'lum tomonlari va qoidalari bor. Bulardan divergensiya va konvertgensiya, okklyusiya, fazodagi va vaqtdagi qo`shilishni nerv markazlaridan qo`zg`alishning o`tkazilishi qonunlari va xususiyatlari xamda boshqalarni ko`rsatish mumkin.
Pereferik reseptorlar bilan bog`liq bo`lgan aferent neyron aksoni orqa miyaga kirib shoxlanishi divergensiya deyiladi. Shu yo`l bilan xosil bo`lgan kolateralar (yon shoxlar) talay signal neyronlar bilan bog`lanadi. Divergensiya tufayli aferent axborot bir vaqtning o`zida MNSning ko`p qismlariga etib boradi.
Impuls o`tkazadigan ko`pgina yo`llar bitta neyronda yig`ilishib, konvergensiya deyiladi. Masalan, orqa miyadagi bitta motoneyronning soma va dendritlariga 6-10 ming kollateral keladida, kuzatuvchi va tormozlovchi sinapslar xosil qiladi. Natijada neyron MNSning turli qismlari va neriferiya bilan bog`lanadi.
Konvergensiya tufayli 1 ta neyronga ayni vaqtning o`zida juda ko`p qo`zg`atuvchi va tormozlovchi signallar etib kelishi mumkin.
Ba'zi sharoitlarda eferent neyronlarga 2 (yoki bundan ko`p) aferent yo`llar orqali bir vaqtning o`zida kelgan impulslar qo`shilib, kutilganidan kam samara beradi. 1 ta tolani rag`batlantirilsa 2 ta neyron qo`zg`aladi, shartli natija 2 ga teng bo`ladi. 2 ta tolani aloxida-aloxida qo`zg`atilganda, olingan natijalar yig`indisi shartli 4 ga teng. endi aferent tolalarini bir vaqtda ta'sirlasak 3 ta eferent neyron qo`zg`aladi. Shartli natija 3 ga teng bo`ladi. Bu hodisa okklyusiya tiqilib qolishi deyiladi.
Nerv markazi deganda muayyan refleksni yuzaga chiqarishga yoki ma'luf faoliyatni boshqarishga ixtisoslashgan neyronlar to`plamini tushuniladi.
Nerv markazining o`ziga xos xossalarihambor. Ulardan ba'zilarini ko`rib chiqamiz.
Do'stlaringiz bilan baham: |
