O’ zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus talim vazirligi Boyuvut ijtimoiy-iqtisodiyot kolleji

ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning hajm ko’rsatkichlari faqat jonli 

mehnat bilan bog’liq bo’lganligi sababli foydalinayotgan materiallar 

sig’imining va qiymat ko’rsatkichlarining o’zgarishiga duchor bo’lmoqda. 

Moddiy xarajatlarrning har qanday ko’payishi (xoh u ancha qimmatbaho 

material bo’lsin) yoki boshqa korxonalar bilan kooperatsiya bo’yicha 

mahsulot etkazib berish va sotish bo’lsin, baribir mehnat unumdorligining 

ortib borish tasavvurini beradi. Material sig’imining kamayishi esa – mazkur 

ko’rsatkichning pasayishi tasavvurini o’yg’otadi. 
Mehnat unumdorligini o’lchashda material sig’imining o’zgarishi ishlab 
chiqarilayotgan mahsulotning hajm ko’rsatkichiga va mahsulot ishlab chiqarish
normasiga salbiy ta’sir ko’rsatishiga barham berish uchun qo’shimcha o’lchov 
usullaridan foydalaniladi: shartli sof, normativ sof mahsulot bo’yicha va ishlov
berishdagi normativ qiymat usullari tatbiq etiladi. Bu usullarni qo’llash material 
sig’imio’zgarishlarining salbiy ta’sirining to’liq yoki qisman barham toptiradi.
Shunga qaramay ularning har biri o’z kamchiligiga ega bo’lib, haqiqatla ulardan 
birortasi ham bozor iqtisodiyoti talablariga to’liq javob bermayodi.

---

Mehnat unumdorligini qiymat usulida aniqlash uchun foydalaniladigan

shartli sof mahsulot ko’rsatkichida yalpi mahsulot qiymatidan xomashyo, 
butlovchi ashyolar, energiya, yoqilg’i va hokazolarga qilingan bevosita xarajatlarni
chegirib tashlanadi. Shu bilan birga bu ko’rsatkichdan ish haqi, asosiy fondlarning 
eskirishi va foyda chegirilmaydi. Bu erda moddiy xarajatlar o’zgarishi barham
toptiriladi, lekin foydanining salmog’i va amortizatsiyaning salmog’i ortadi. 
Ularning o’zgarishi esa mahsulot ishlab chiqarish hajmi va mehnat unumdorligi
ko’rsatkichlarini birmuncha soxtalashtirishi mumkin. 
Mehnat
unumdorligi 

aniqlashda

foydalaniladigan 
sof
mahsulot 

ko’rsatkichida yalpi mahsulot qiymatidan barcha moddiy xarajatlarni, shu

jumladan amortizatsiya ajratmalarini ham chiqarib tashlash yo’li bilan hisoblab 
chiqiladi. Xarajatlarni va mehnat unumdorlgini hisoblashda avvalgi mehnat
xarajatlarining soxtalashtiruvchi ta’siri to’la-to’kis barham toptiriladi, lekin 
foydaning salmog’i jiddiy ravishda ortadi. Shuning uchun turli mahsulot xillarining
turlicha foyda berishi sharoitida aynan foyda sof mahsulot va mehnat 
unumdorligini ko’rsatkichlarini soxtalashtirishda asosiy rol o’ynaydi. Shuni aytish