O zbekiston badiiy akademiyasi kamoliddin behzod nomidagi milliy rassomchilik va dizayn instituti

Ochiq osmon ostidagi muzeylar.
XIX 
oxirida Yevropa muzeylaming yangicha turlarining pay­
do b o iish i bilan mashhur b o ig a n , bu konsepsiya keyingi yuz yillik 
muzeyshunoslik g ‘oyalarining rivojlanishini belgilab berdi. Yangi 
muassasa “Ochiq osmon ostidagi osmon muzey” nomini oldi. Bun- 
ga shved tilshunos-etnografi Artut Xaselius (1833-1901) asos soldi. 
U 1870-yillarda mamlakatning qishloq hududlari bo'ylab sayohat 
qilib, lekin sanoatlashish va shaharlashish oqibatidagi xalqaro va 
mahalliy g ‘amgin holatlami ko‘rdi: eski fermer xo‘jaliklari inqiro- 
zga keldi, xalq amaliy san’ati va hunarmandchiligi so‘na boshladi, 
milliy kiyimlar muomaladan chiqdi, xalq amaliy san’ati - folklori, 
musiqa, raqslari yo‘qolib ketish xavfiga uchradi. Qishloq ahol- 
isning shaharga ko‘chishi ulardagi ko‘p asr-lik an’analarni yo‘q 
b o iishiga olib keldi, jam iyatning zamonaviy-lashishga intilishi esa 
evropa shaharlaridagi bir xil hayot tarzini o ‘sishiga zamin yaratadi.
Bu holatlarda aynan milliy madaniyat qishloq an ’analari bi­
lan umumlashib ifodalana boshladi, 0 ‘sha paytlardagi an’ananing 
yo‘qolib ketish hissi aniqlashib bordi. So‘nib borayotgan madani- 
yatga qiziqish va yo‘qolib ketmasligiga g ‘am xo‘rlik Skandinaviya- 
da shaxsiy yog‘och qurilmalar to ‘plami, xo‘jalik qurilmalari, xalq 
san’ati namunalarini saqlanib qolishiga olib keldi. Kolleksionerlar 
ichida 1870-yillarda Shvetsiyaning turli jarayonlarida xalq uylari va 
kostyumlari inter’erilarini namoyish qilgan, madaniy amaliy san’at 
buyumlari kolleksioneri Artur Xaselius b o ig an . Bulaming ichida 
shimoliy muzey tarkibiga kiruvchi, 1873-yilda Stokgolm-ning ma­
halliy uylaridan birida ochilgan “Skandinaviya etnografikto‘plami”

---

b o id i. Yo‘qolib borayotgan shved madaniyatini saqlab qolishga 
intilish yo'lida Artur Xaselius muzey eksponatlariga ko‘proq uy 
qurilish interyerlarini, ularning holatini uzoq namoyon qildi, hay- 
von siymolaridan k o ‘cha namoyishlari (san’at namunalari), xalq 
kastyum lari manikenlari va teatr dekoratsiyalar k o ‘rinishidagi pey- 
zajlar yaratdi. Lekin m uzey istalgan amaliy san’at muhitini to ‘liq 
ko‘rsatib bermasdi va A rtur Xaselius noananaviy qarorga keldi65.
1891-yil oktabrida noodatiy nom olgan 
Skansen
yangi muzeyi­
ning tantanali ochilish marosimi bo‘ldi. Gap shundaki, Artut Xas­
elius o ‘zini rejalarini amalga oshirish uchun Stokgolmdagi Dyugar- 
den orolidagi adimi tanladi. XVII asrda bu yerda himoyani mustah- 
kamlash uchun okoplar qazilgan (okop — urush vaqtida soldatlami 
panadan turib himoya qilish uchun chuqur), 
Skansen
— shved tilidan 
olingan okop (chuqur) degan m a’noni bildiradi. Shuning uchun 
bu shu muzey nomiga aylandi, keyinchalik esa barcha 
ochiq 
osmon ostidagi muzeylarga namuna bo‘ldi. 1886 — 1891-yillar 
boshida 1,5 gektar bo‘lgan, bo‘lajak Skansen hududiga mamlakat­
ning hududlaridan uylar va fermer xo‘jaliklarini olib kelishdi, 
dehqon hovlisida uy sigiri o ‘z o‘mini egalladi, “Zoopark” (zo- 
ologik bog‘) da esa yovvoyi hayvonlar, qadimdan ovchilik nishoni 
bo‘lgan — ayiq, bug‘u, silovsin joy oldi. Artur Xaselius keltirilgan 
uy-joylar atrofida tabiiy o'sim liklar muhitini yaratishni rejalashtirdi 
va uning konsepsiyasiga muvofiq o ‘simliklar dunyosi mahalliy yer 
tarkibi bilan birlashib, uyg‘unlashishi kerak edi. Hamma narsadan 
ko‘proq Artur Xaseliusni ota urug‘-qishloq jamiyatining odamlari, 
ularning kundalik ishlari, bayramlari, san’ati va turli xil an’analarini 
ko‘rsatish g ‘oyasi qiziqtirar edi. Shuning sababli ekspozitsiyalami 
jonlantirish uchun uylarda hunarmandchilik, shudgor, uy hayvonlari 
bilan shug‘ullanuvchi odamlar paydo bo‘ldi. Maxsus jihozlangan joy- 
larda muzeyga kelgan muhlislar ko‘z o ‘ngida metalldan, shishadan, 
loydan badiiy buyumlar yasalardi. Bu muzeyga unutilgan muhitning

---

nusxasini namoyon qildi. 
Skansen
xalq milliy raqsi, musiqasi, xalq 
og‘zaki ijodi, an’anaviy tantanalar va xaql bayramlari o ‘tkaziladigan 
mashhur joyga aylandi66.
Shubhasiz, birinchi ochilgan ochiq osmon ostidagi muzey XIX 
asr ikkinchi yarmidagi xalq madaniyati va bu madaniyatni saqlashga 
bo‘lgan intilishini namoyon qilgan birinchi paydo bo‘lgan muzey 
bo‘ldi. Shu bilan bir qatorda, bu muzeyshunoslik sohasidagi yangi 
tendensiyaga asos soldi. Muzeyshunoslik sohasida yodgorliklargina 
emas balki, uning boshqa obyektlar bilan tarkibiy aloqalari, tarixiy 
muhitni har xil bosqichlar bo‘yicha to ‘liq tiklash yo‘lga qo‘yildi.
Muzey ishidagi amaliy va nazariy yondoshish bosqichma-bosqich 
davom etdi. Ochiq osmon ostidagi muzeyda etnografik ekspozit- 
siyalami yaratish g ‘oyasini birinchi bo‘lib 1790-yilda Daniyada 
yashovchi Shvetsariya yozuvchisi Charls Bonstetten ilgari surgan. U 
Fredensberg qal’asidagi mamlakatning turli hududlaridagi kostyum- 
lar manikenlarini ko‘rib, hayratlanib shunday yozgan: