O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1  Sulaymonova  F.  Sharq  va  G ‘arb.  Toshkent,  1997,  348-bet.

97

---

kazlashgan  qudratli  davlat  qurish  g‘oyasini  yangi  dalillar  bilan 

boyitdi.  Inson  haq-huquqlari  to ‘g‘risidagi  fikr-mulohazalarning 

metodologik  asosi  bo‘lgan  «huquq»  tushunchasining  rnazmun 

va  mohiyatiga  tub  sifatiy  o‘zgartishlar  kiritdi.  Bunday  tenden- 

siyani  Italiyaning  buyuk  siyosiy  arbobi,  faylasuf  va  yozuvchisi 

Nikkolo  di  Bernardo  Makiavelli,  fransiyalik  Jon  Boden,  gol- 

land  yuristi,  tarixchisi  va  siyosatdoni  Gugo  Grotsiy  asarlarida 

ko‘rish  mumkin.

Italiyada  qudratli  davlat  qurish  uchun,  awalo,  inson  tabi- 

atini,  uni  faoliyat  ko'rsatishga  undaydigan  manbalarni  yaxshi 

bilmoq  zarur,  deb  hisoblaydi  N. Makiavelli1.  Shu  bois  u  Rim 

faylasuf!  Lorenso  Vallo  (1407—1457-y.)  qarashlariga  tayanib, 

inson  haqidagi  o ‘z  konsepsiyasini  shakllantiradi.  Unga  ko‘ra, 

insonni  faoliyat  ko‘rsatishga  majbur  etadigan  manba  manfaatdir. 

Inson  manfaatlari  turli  ko'rinishga  ega,  biroq  ular  orasida  eng 

asosiysi  mulkdan  manfaatdorlikdir.  Insonning  jamiyatdagi  har 

qanday  faoliyati  oxir-oqibatda  ma’lum  mulk  egasi  bo‘lish  niyati 

bilan  asoslanadi.  Shuning  uchun  ham  mulk  inson  uchun  eng 

qadrli  boylik  hisoblanadi.  «Kishilar  otasini  o‘ldirganni  kechirsa- 

lar  kechiradilarki,  mol-dunyolarining  bahridan  o‘tmaydilar»,  — 

deb  yozadi  mutafakkir  o'zining  «Davlatpanoh»  asarida.

Manfaat  va  xudbinlikning  o‘zaro  aloqadorligi  haqida  fikr  yurit- 

gan  muallif  xudbinlik  inson  tabiatida  mustahkam  o‘rnashib  ol- 

gan,  degan  xulosaga  keladi.  Tabiatan  xudbin  bo'lgan  kishilar- 

ning  birgalikda  yashashlarini  ta’minlash  uchun  ulami  yagona 

qudratli  markazlashgan  davlat  bayrog'i  ostida  birlashtirmoq  zarur, 

deb  hisoblaydi.  Buning  uchun  esa  eng  oliy  qudrat  —  davlat 

muassasalarini  ta’sis  etmoq,  uning  hokimiyatini  mutlaqlashtirmoq, 

uni  boshqarishni  eng  munosib  zot  qo‘liga  topshirmoq  zarur, 

degan  xulosaga  keladi.  Shu  tariqa  ilk  bora  Yevropa  falsafiy  tafakkuri 

tarixida  din  aqidalaridan  ozod,  mantiq  kuchiga  asoslangan  dav­

lat  haqidagi  ta’limot  shakllana  boshladi.