O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 

Nuritdinov  M.  Yusuf  Qorabog'iy  va  0 ‘rta  Osiyoda  XVI—XVII  asrlardagi  ijti- 

moiy-falsafiy  fikr.  Toshkent,  1991,  79-bet.

276

---

deb  tushunadi.  Ruh  ilohiy  olamning  zarrasi  emas,  u  o‘lmas 

ham  emas.  Ruh  inson  tanasiga  bog‘liq.  Uni  inson  tanasidan 

ajratish  mumkin  emas.  Inson  jismi  vujudga  kelishi  bilan  ruh 

ham  vujudga  keladi.  Tana  ruhning  vujudga  kelishi  uchun  moddiy 

asos  vazifasini  bajaradi.

Yusuf  Qorabog‘iyning  falsafiy  qarashlarida  inson  aqliy  faoli- 

yati  muammolari  har  tomonlama  tahlil  etiladi.  Uning  fikriga 

muvofiq,  inson  aqliy  faoliyati  o‘zidan  tashqarida  turuvchi  qan- 

daydir  ilohiy  aqldan  quwat  oladi.  Yusuf  Qorabog‘iy  musulmon 

falsafasida  uzoq  vaqt  hukmronlik  qilgan,  aqliy  faoliyat  bilan 

shug‘ullanish  faqat  buyuk  kishilarga  xos  xislat,  degan  aqidaga 

qarshi  chiqadi.  Uning  tushuntirishicha,  ilm-fan  bilan  shug‘ullanish 

uchun  payg‘ambar  bo‘lish  shart  emas.  Inson  aqliy  faoliyati, 

uning  olam  to‘g‘risidagi  bilimlari,  ma’naviy  kamoloti  darajasi 

bilan  bevosita  bogMiqdir1.

XVI—XVII  asrlarda  musulmon  falsafasida  insonparvarlik,  ay­

niqsa,  hurfikrlilik  g‘oyasini  targ‘ibot  va  tashviqot  qilgan  muta- 

fakkirlardan  biri  namanganlik  Boborahim  Mashrab  edi2.  Uning 

dunyoqarashida  insonparvarlik  g‘oyalari  shakllanishida  so‘fizm 

ta ’limoti,  xususan,  Boyazid  Bistomiy,  Imomiddin  Nasimiy, 

ayniqsa,  Mansur  Halloj  qarashlarining  ta’siri  sezilarli  bo‘ldi.

Mansur  Halloj,  Imomiddin  Nasimiylaming  inson  bilan  Xudo 

orasida  o‘xshashlik  bor,  inson  Xudoning  o‘zi,  degan  fikr-muloha- 

zalarini  har  tomonlama  rivojlantiigan  Boborahim  Mashrab  insonni 

butun  koinotning  toji,  cho‘qqisi,  deb  tushuntiradi.  Olamdagi  bar­

cha  tirik  mavjudotlar  insonga  sajda  qilishlari  zarur,  degan  g‘oyani 

ilgari  suradi.  Insonda  Xudoning  barcha  fazilatlari,  xislatlarini,  ayni 

paytda  Xudoda  ham  insonning  eng  yaxshi  insoniy  fazilatlari,  xis- 

latlari,  xosiyatlarini  ko‘rishni  istaydi.  Insondagi  eng  yaxshi  insoniy