O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1  Uvatov  U.  M ahmud  az-Zamaxshariy.  Toshkent,  1995.

2  Abu-l-Qosim   M ahm ud  az-Zam axshariy.  N ozik  iboralar.Toshkent,  1992.  49—63- 

betlar.

3  O'sha  asar,  59,  74-betiar.

178

---

lardan  biri  ekanligini  ta’kidlab,  odamlarning  xotirasi  eng  kuch- 

lisi,  ularning  ichidagi  eng  unutuvchisidir,  ko‘ngillarning  eng 

yumshog‘i,  salobatliligi-yu  shafqatlisidir,  deydi.  0 ‘z  navbatida, 

nodon  kishilar  haqida  so‘zlab,  ahmoq  kishi  bamisoli  tumov 

kishi  gulning  hidini  sezmaganidek,  hikmat  lazzatini  bilmaydi, 

deb  ta ’kidlaydi1.

Adab-axloqli  kishi,  Zamaxshariyning  yozishicha,  hamisha 

to ‘g‘ri  so‘zlash,  ya’ni  to ‘g‘ri  so‘zli  bo‘lishi  darkor.  To‘g‘ri  so‘zli 

odamlar  soni  qancha  ko‘p  bo‘lsa  jamiyat  turli  nopokliklardan 

shuncha  tez  tozalanadi.  Chunki  to ‘g‘ri  va  haq  yoidan  yurgan 

kishining  yurishi  arslon  yurishidan  ko‘ra  ham  mahobatliroqdir 

(haybatliroqdir).  Qayerda  to ‘g‘ri  so‘zli  odamlarning  fikr-mulo- 

hazalari  inobatga  olinmasa,  haqiqatni  tinglashdan  quloqlar  to‘sib 

qo‘yilgan,  mulohaza-yu  zehnlar  tadbir-u  tafakkurdan  ajratilgan 

bo‘lsa,  o'sha  yerda  shaxs  bilan  jamiyat  orasidagi  ziddiyatlar 

borgan  sari  kuchayib  boraveradi,  inson  kamoloti  uchun  zarur 

bo‘lgan  ijtimoiy  shart-sharoitlar  zaiflashaveradi2.

XI  asrning  talantli  shoiri  va  mutafakkiri  Yusuf  Xos  Hojib,3 

inson  kamoloti  jamiyat  bilan  bevosita  bog'liq  ekanligini  isbot- 

lashga  urindi.  Inson  faqat  jamiyatda,  boshqa  kishilar  bilan  bo'lgan 

muloqotda,  turli  munosabatlar,  ijtimoiy  foydali  mehnatga  .ish­

tirok  etish  jarayonida  kamolotga  yetadi,  degan  fikrni  bayon  qiladi. 

Jam iy atn i  harakatga  keltiruvchi  kuch  —  mehnatkashlar  (de- 

hqonlar,  hunarmandlar,  chorvadorlar)  ekanligini  alohida  qayd 

etadi.  Jamiyatni  boshqarishda  yurtboshilar,  hokimlar,  beklaming 

adolatli  bo‘lishi  hal  qiluvchi  ahamiyatga  ega  ekanligini  dalillab 

berdi.  Ayniqsa,  hokimlar  bilan  tobelar  orasidagi  turli  munosa-