O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

Yusuf  Qorabog'iy  1647-yilda  Samarqandda  vafot  etadi.

2  Nuritdinov  M.  Yusuf  Qorabog'iy  va  Olrta  Osiyoda  XVI—XVII  asrlardagi  ijti- 

moiy-falsafiy  fikr.  Toshkent,  1991,  57—58-betlar.

275

---

Abu  Nasr  Forobiy,  Abu  Ali  ibn  Sino,  Tusiy  kabi  mutafakkir- 

larning  ilg'or  an’analarini  davom  ettirdi.

Sharq  mamlakatlarida  XVI  asrda  ratsionalizm  falsafasi  tarafdor­

lari  tazyiq  ostiga  olinishiga  qaramasdan,  Yusuf  Qorabog'iy  insonda 

mavjud  bo‘lgan  ruhiy  kuchlar,  uning  tanasida  sodir  bo‘layotgan 

fizik  o‘zgarishlar  bilan  bevosita  bog‘liq  boladi,  degan  g‘oyani  olg‘a 

surdi  va  uni  isbotlashga  harakat  qildi.  Uning  fikricha,  ruhiy  kuch­

lar  inson  tanasida  mavjud  bo'lgan  sezgi  oiganlarining  funksiyalari 

(ko‘rish,  eshitish,  ta’m  bilish,  hid  bilish  va  hokazo)  bilan  be­

vosita  bog'liq  bo‘ladi.  Sezgi  organlari  yordamida  inson  tashqi  olam­

ning  turli-tuman  xususiyatlarini  sezadi  va  o‘zida  aks  ettiradi.  Ana 

shu  aks,  ana  shu  sadoni  u  ruh  deb  tushunadi  va  ruhiy  kuchlar 

inson  sezgi  organlarining  hosilasi  degan  xulosaga  keladi.

Mutafakkiming  ta’kidlashicha,  har  qanday  jonli  tana  o'zining 

sezish  xususiyatlari,  xossalari  bilan  biri  ikkinchisidan  farq  qiladi. 

Xususan,  o‘simlik  tanasida  oziqlanish,  o‘sish  va  ko‘payish  xususi­

yatlari  mavjud  bo‘lsa,  tirik  jonivorlarda  bunday  xususiyatlardan 

tashqari  olamni  hissiy  idrok  etish  xususiyati  bor.  Inson  barcha  tirik 

jonivorlar  ichida  o‘zining  so‘zlash  xususiyati  bilan  ajralib  turadi. 

Ruhiy  kuchlar  vujudga  kelishining  fiziologik  asoslari,  inson  ruhi- 

yatini  boshqarishda  miyaning  ahamiyati,  sezgi  organlari  yordamida 

olingan  hissiy  ma’lumotlaming  fizikaviy  sabablarini  har  tomonla­

ma  o‘rgangan  Yusuf  Qorabog‘iy  insondagi  ruhiy  kuchlar  uning 

tanasi  bilan  dialektik  aloqador,  degan  xulosaga  keladi.

Yusuf  Qorabog‘iy  Sharq  faylasuflari  dunyoqarashida  uzoq  vaqt 

hukmronlik  qilgan  «Tanosuh»  ta’limotiga  ko‘ra:  ruh  tana  o‘lgandan 

so‘ng  ham  yashayveradi,  ya’ni  ruh  bir  tanadan  boshqa  tanaga 

ko'chib  yuradi,  degan  ta’limotga  qarshi  turdi.  0 ‘zining  «Xonho- 

qiy  risolasi»da  «Agar  o ‘lgan  tanalar  ruhi  boshqasiga  ko'chganda 

edi,  unda  o‘lganlar  soni  tiriklarga  mos  kelgan  bo‘lar  edi.  Bu 

aqidaning  soxtaligi  ayon,  zeroki  katta  jang-suronlar,  ommaviy 

vabo  oqibatida  son-sanoqsiz  odamlar  qirilib  ketadi.  Shuningdek, 

ayonki,  bu  yo'qotilgan  adad  ko‘p  asrlar  mobaynida  ham  qayta 

tiklanmaydi.  Bu  dalil,  shubhasiz,  ruh  bir  jismdan  ikkinchisiga 

ko‘chadi,  degan  ta’limot  soxtaligini  ham  ko'rsatadi»1,  deydi.

Qorabog‘iy  ruhni  moddiy  olamning  xususiyatlaridan  biri,