O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1  Pahlavon  Mahmud.  Rubbiyat.  Toshkent,  1962,  38-bet.

2  O'sha  asar,  38-bet.

203

---

qiyin,  shu  boisdan  kishilardan  sadoqat  axtarib  o‘tirishning  o‘zi 

befoyda,  mabodo  shunday  odam  topilsa,  unga  sadoqatli  bo‘lish 

lozimligini  ta’kidladi.  Sadoqatsiz  kishilardan  sodiq  itni  afzal  bildi. 

Insonda  agar  sadoqat  bo‘lmasa,  sodiq  it  saqlamoq  ma’qulroqdir. 

Men,  —  deb  yozadi  mutafakkir,  —  sodiq  insonning  iti  bo‘lishga 

ham  roziman1.

Pahlavon  Mahmudning  fikriga  asosan,  axloqan  barkamol  in­

son  hamisha  o‘ziga,  erishgan  yutuqlarga  tanqidiy  nigoh  tashlashi 

darkor.  Xususan,  eng  avvalo,  o‘zidagi  kamchiliklami  payqab 

olish,  so‘ngra  boshqalarning  nuqsonlari  haqida  gapirish  lozim. 

Boshqalardagi  kichik  nuqsonlarni  bo‘rttirib,  o‘zining  faoliyati- 

dagi  kamchiliklami  yashirishga  urinadigan  kimsalarni  qattiq 

qoraladi.  O lz  xatosini  sezib,  uni  bartaraf  etishga  uringan, 

boshqalarning  xato-yu  kamchiliklarini  kechiruvchi,  o‘zgalarga 

muruwat  ko‘rsatgan  kishilarni  olqishladi.

0 ‘rta  asrning  mashhur  musulmon  shoiri  Pahlavon  Mahmud 

chinakam  barkamol  inson  tevarak-atrofida  sodir  bo‘layotgan  ho- 

disa-voqealarga  befarq  tura  olmaydi,  zamonasining  quvonch  va 

tashvishlaridan  yiroq  bo‘lmaydi,  deb  tushuntirdi.  Befarq,  lo- 

qayd,  el-yurt  tashvishlaridan  o‘zini  olib  qochuvchi  kishilarni 

tanqid  qildi.  Xalq  tashvishini  o‘z  dardi  deb  bilgan  kishilarni 

har  tomonlama  ulug'ladi.  Chinakam  inson  xalqdan  hech  qa­

chon  ajralib  qolmasligi  zarur,  degan  fikrni  olg‘a  surdi.

XIV—XV  asr  musulmon  faylasuflarining  inson  to‘g‘risidagi 

falsafiy  fikrlari  taraqqiyotida  Temur  va  temuriylar  davrining  o'ziga 

xos  o‘mi  bor  ekanligini  ta’kidlamaslik  nodonlik  bo‘lur  edi.  Xuddi 

shu  davrga  kelib  musulmon  falsafasida  o‘rta  asrning  teotsentrik 

tasawurlariga  zid  bo‘lgan  yangi  gumanistik  fikr-mulohazalar  vu­

judga  keldi.  Endilikda  musulmon  faylasuflari  inson  borlig‘i,  ay­

niqsa,  uning  xulq-atvorida  sodir  bo‘layotgan  o‘zgarishlar  jara- 

yonini  o‘rganishga  e’tiborni  qaratdilar.  Bunday  holatni  Mova­

rounnahr,  Xuroson,  eronlik  faylasuflar,  xususan,  so‘fiy  (bu  haqida 

biz  keyinroq  batafsil  to ‘xtalamiz)  ustozlar  asarlarida  yaqqol 

ko‘rishimiz  mumkin.

Insonning  o‘z  ixtiyori  o‘zining  qo'lidami?  Inson  o‘z  xulq-