O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1  Jaloliddin  Rumiy.  M a’naviy  masnaviy.  Birinchi  jild.  Birinchi  kitob.  Asqar 

Mahkam  tarjimasi.  Toshkent, 

1999,  26,  33—34,  89-90-betlar.

2  Jaloliddin  Rumiy.  Ichingdagi  ichingdadir.  Toshkent,  1997,  25,  51-betlar.

193

---

uyg‘unlashganligi  bilan  keskin  farq  qiladi.  Bu  dunyo  va  undagi 

go‘zal,  xush  narsalar  insonning  hayvoniy  tomonlarining  nasi- 

basidir.  Ular  insondagi  hayvoniy  tuyg‘ularga  kuch-quwat  beradi. 

Natijada,  insondagi  insoniylik  alomatlari  zaiflashadi.  Insonning 

hayvoniy  tuyg‘ularining  qo‘zg‘atuvchisi  —  shahvatdir.  Shahvatning 

qo‘zg‘atuvchisi  esa  turli  narsalar  va  orzulardir.  Insondagi  insoniy­

likning  ozuqasi  esa  bilim,  hikmat  va  Tangrining  jamolidir1.

Jaloliddin  Rumiyning  e’tirof  etishicha,  insondagi  hirs,  orzu 

va  havaslaming  chegarasi  bo‘lmaydi,  yuz  minglarcha  olam  o'ziniki 

bo‘lsa  ham,  ko‘ngli  tinchimaydi.  U  o‘zi  mashg‘ul  bo'lgan  yu- 

mushlaming  birontasidan  huzur-halovat  topa  olmaydi.  Chunki 

uning  bir  o‘zi  istagan  narsasini  qo'lga  kirita  olmaydi.  Insondagi 

zavq  va  orzular  bamisoli  bir  zinapoyaga  o‘xshaydi.  Lekin  o‘sha 

zinalar  insonning  o'tirib  dam  olishiga  moslanmagan,  aksincha, 

uning  ustidan  hamisha  bosib  o‘tiladi.  Inson  o‘z  umrini  o‘sha 

zinalarda  behuda  o'tkazmasligi  uchun  g'offllikdan  tez  uyg‘onishi, 

o‘zining  orzu-havaslarini  boshqara  bilmog'i  zarur2.

Musulmon  Sharqining  buyuk  donishmandi  Jaloliddin  Rumiy­

ning  fikriga  ko‘ra,  inson  tanasida  biri  ikkinchisiga  zid  bo‘lgan 

hayvoniy  va  insoniy  tomonlar  mavjud  ekan,  o‘sha  qarama- 

qarshi  tomonlarda  uning  m a’nosi,  mohiyati  namoyon  bo‘ladi. 

Insonning  xulq-atvori,  xatti-harakatining  m a’nosi,  mohiyati, 

ijtimoiy  mazmunini  tiniqroq  tasawur  etmoq  uchun,  undagi 

ziddiyatli  tomonlarni  ko‘ra  bilmoq  zarur,  degan  g'oyani  za- 

monasining  allomalari  hukmiga  havola  qiladi3.

Insonning  surati  (shakli)  bilan,  uning  ma’nosi  orasidagi 

o'zaro  aloqadorlik  haqida  fikr-mulohaza  yuritgan  musulmon 

Sharqining  buyuk  mutafakkiri,  inson  o‘zining  ma’nosiga  yuzla- 

nishni  dastlab  unchalik  yoqtirmaydi.  Biroq  umr  o ‘tgan  sayin 

o‘z  hayotining  ma’nosi,  mazmuni  haqida  ko‘proq  o‘ylay  bosh- 

laydi.  Chunki  inson  hayotining  dastlabki  paytlarida  o‘zining  tashqi 

qiyofasi  o'ziga  xush  va  latif  ko‘rinadi.  Umr  o ‘tishi  bilan  inson­

dagi  bunday  tuyg‘u  so‘nib  boradi.  Mabodo,  insonning  tashqi 

qiyofasi  bilan  uning  ichki  olami  orasida  ziddiyat  kuchayib,  uzilish