O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1197-yilda  vafot  etgan.

183

---

maslik,  haromdan  hazar  qilish,  insof  va  diyonat,  mehr-oqibat 

kabi  insoniy  fazilatlarga  ega  bo‘lishga  da’vat  etdi.

Burhoniddin  Marg‘inoniy  inson  har  qadamda  ro‘baro‘  kela- 

digan  dolzarb  hayotiy  muammolar,  jumladan,  oilaviy  va  ijti­

moiy  munosabatlar,  mulkchilik,  savdo-sotiq,  jinoyat  va  jazo, 

burch  va  mas’uliyatga  taalluqli  muammolami  islom  axloqi  va 

huquqi  mezonlari  nuqtayi  nazaridan  hal  etib  berdi.  0 ‘zining 

«Nikoh  kitobi»da  yoshlar  tarbiyasida  milliy  urf-odatlaming  ahami- 

yati  haqida  to'xtalib,  qadimgi  milliy  an’analarimizdan  biri  bo‘lgan 

nikoh  bo‘lg‘usi  kelinning  moddiy  manfaatlarining  kafolatlani- 

shiga  e’tiborni  qaratish  zarur,  degan  g‘oyani  ilgari  surdi.  Bun­

day  oddiy  kafolat  bo‘lishi  uchun  kuyov  kelinga  mahr  tayin- 

lashi  lozim.  Boshqacha  aytganda,  kuyov  kelinning  o‘z  ko‘chmas 

mulkiga  ega  bo‘lishi  uchun  zarur  bo‘lgan  barcha  shart-sharoit- 

larni  yaratishi  lozim.  Ushbu  mulkka  kelindan  boshqa  hech  kim 

egalik  qilolmaydi.  0 ‘z  navbatida  xuddi  o'sha  mulk  oilaviy  hayotga 

endigina  qadam  qo‘yayotgan  yosh  ayolning  iqtisodiy  manfaat­

larini  himoya  qilishga  qaratilgan  edi.

Burhoniddin  Marg‘inoniyning  fikriga  ko‘ra,  jamiyatning  negizi 

ham,  inson  ruhiy-ma’naviy  olamining  beshigi  ham  oiladir.  Shu­

ning  uchun  ham  o‘rta  asrning  mashhur  fiqhshunos  olimi  oilani 

har  tomonlama  mustahkamlashga  zamonasining  hukmdorlarini, 

butun  ilm  ahlining  e’tiborini  qaratadi.  Oilani  mustahkamlashga 

qaratilgan  bir  qator  qoidalar  ishlab  chiqadi  va  uni  shariat 

qonunlari  orqali  rasmiylashtiradi.  Chunonehi,  Burhoniddin 

Marg‘inoniy  tomonidan  ishlab  chiqilgan  kelinga  mahr  tayinla- 

nishi  haqidagi  shariat  qonuni  bir  tomondan  yosh  kelinning  o‘z 

mulkiga  ega  bo'lishi  uchun,  uning  insoniy  qadr-qimmatini  o‘miga 

qo‘yish  uchun  huquqiy  asos  yaratishga  qaratilgan  bo‘lsa,  ik­

kinchi  tomondan  ushbu  jarayon  oldi-sotdiga  aylanib  ketmasligi 

uchun  mahrning  miqdori  ham  belgilab  berildi.  Chunonehi, 

mahming  eng  kam  miqdori  o‘n  dirham  qilib  belgilandi.

Burhoniddin  Marg‘inoniyning  e’tirof  etishicha,  oila  qurayot- 

gan  kuyov  va  uning  ota-onalari  ham  bir  talay  majburiyatlarni 

o‘z  zimmalariga  olishlari  zarur.  Chunonehi,  kelin  tushgan  xo- 

nadonda  uning  normal  yashashi  uchun  shart-sharoit  yaratilishi, 

xususan,  baholi-qudrat  jihozlangan  uy  yoki  alohida  xona  bo‘lishi

184

---

darkor.  Ko‘rinib  turibdiki,  marg‘ilonlik  fiqhshunos  alloma  o‘rta 

asr  sharoitidayoq  inson  turmush  tarzi,  xulq-atvori,  xatti-hara- 

katida  qonun  talablariga  rioya  qilishga  da’vat  etdi.  Inson  sha’ni, 

qadr-qimmatini  qonun  yordamida  himoya  qilishga  urindi.  Inson­

ning  buyuk  qadriyat  ekanligini  isbotlashga  harakat  qildi.  0 ‘zining 

butun  ongli  umrini  ana  shunday  oliy  qadriyatga  safarbar  qildi.

Burhoniddin  Marg‘inoniy  inson  m a’naviyatiga  doimiy  ozuqa 

be rib  turadigan  qudrat  —  ilm  va  m a’rifatdir,  deb  tushuntirdi. 

Shuning  uchun  ham   jam iyat  m a ’naviy  kam oloti  uchun 

mas’uliyatni  ilm  ahliga  yukladi.  0 ‘zining  ilmiy-intellektual  salo- 

hiyatini  xayrli,  xususan,  odamlar  orasida  do‘st-u  birodarlikni 

targ‘ibot  qilish,  ma’rifat  tarqatish  ishlariga  baxshida  etgan  olim- 

u  fozillarni  ulug‘ladi.  Kishilarga  m a’rifat  tarqatish  ishlariga  sarf- 

lanmagan  bilim  yoki  ilm  ahlining  ishini  buzg‘unchilik  deb 

baholadi.  Shuning  uchun  ham  marg‘ilonlik  fiqhshunos  alloma 

nafaqat  olim-u  fuzalolar,  balki  oddiy  fuqarolar  orasida  ham 

cheksiz  hurmat-izzatga  sazovor  bo‘ldi.  Odamlar  Marg‘inoniyni 

«Hidoya  yo‘lining  sarboni»  deb  atay  boshladilar.  Musulmon 

olamida  esa  u  «Burhoniddin  val  milla»,  ya’ni  «din  va  millatning 

hujjati»  degan  yuksak  e’tirofga  sazovor  bo‘ldi‘.

0 ‘rta  asr  musulmon  falsafasi,  xususan,  inson  haqidagi  fikr- 

muIoMbzalar  xazinasini  yangi  dalillar  bilan  to ‘ldirishda  Sharq 

adabiyotining  mashhur  namoyandasi  Farididdin  Attorning2  ham 

xizmatlari  salmoqli  bo‘ldi.

Farididdin  Attor  o‘zining  asarlarida  (xususan,  «Javharuz  zot» 

asarida)  olamning  bir  butun  yagona  vujud  ekanligini  isbotlashga 

harakat  qildi.  Uning  ta’kidlashicha,  o‘sha  bir  butun  olam  borlig‘i