O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi

F a o liy a tn in g   tu zilish i
Voqelikka  m u n o s a b a t n in g   m u h im   s h a k li  sifatidagi
faoliyat  inson  bilan  uni  qurshab  turgan 
b o r liq   orasida 
bevosita aloqa o ‘m atadi. Tabiatga, narsalarga o d a m l a r  ta'sir 
ko^rsatishi  ham   faoliyat  tufayli  r o ‘yobga  c h iq a d i.  T n s o n  
faoliyatda narsalarga subyekt,  shaxslararo  m u n o s a b a t d a  esa 
shaxs  sifatida  gavdalanadi  h a m d a   im k on iyatlarini  yuzaga
53
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

chiqarishga erishadi.  Buning natijasida ikkiyoqlama bogManib 
uzluksiz  ha ra k a tg a   kirishishi,  t o ‘g ‘ri  va teskari  aloqa o 'r n a -  
tishi  tu fayli  inson  narsalarning,  o d a m la rn in g ,  tabiat  va 
j a m iy a t n in g   o ‘ziga  xos  xususiyatlari  to'g'risida  m a ’lum o t 
t o ‘playdi.  H a r  xi!  xususiyatli  o ‘zaro  m unosabatlar  negizida 
f a o l i y a t   s u b y e k ti  u c h u n   n a r s a l a r   s u b y e k tla r   s if a tid a , 
o d a m l a r  esa shaxs timsolida  aks eta  boshlaydi.
I n s o n   faoliyatgayo‘naltirilgan  maqsadga erishish u c h u n  
shu  y o ‘lda  turli  harakatlar  qilib  xususiy  vazifalarni  baja- 
rishga  kirishadi.  U  o ‘z oldida turgan  maqsadni  amalga oshi- 
rish u c h u n   m a ’ium vaqt oraligkida u yoki bu ainalni bajaradi. 
Biror  m a t n n i   kom p yuterd a  tayyorlash  uchu n  inson  oldin 
k o m p y u te r n i  tokka  ulaydi,  ekranni  ishga  sozlaydi,  u ning 
tu g m a c h ala rin i bosish orqali  harf va s o ‘zlarni  teradi,  so'ngra 
m a ’iu m   m a ’no  anglatuvchi  m atn   paydo  b o la d i.
Psixologiyada faoliyatning alohida bir xususiy vazifasini 
bajarishga m oljallang a n ,  nisbatan tugallangan qismi,  tarkibi 
h a ra k a t  d e b   n om lanadi.  M asalan,  ko m p y uter texnikasidan 
foydalanish  harakatlari amalga oshiriladigan  ishlardan tarkib 
to p ad i.  H a ra k atla r  natijasida  o d a m   borliqdagi  narsalarning 
xususiyati,  holati,  fazoviy  joylashuvini  o ‘zgartiradi.  M az- 
kur j a r a y o n   nafaqat  harakat  y ordam i  bilan,  balki  m uayyan 
s a ’y - h a r a k a t l a r   tufayli  y u z a g a   keladi.  D u r a d g o r   e shik 
y a s a m o q c h i  boMsa,  avval  yaroqli  material  tanlaydi,  ularni 
o l c h a y d i ,   elem entlarini  sanaydi,  randalaydi,  ularni  bir- 
biriga  jo y la s h tira d i,  y o pish tiradi,  p a rd o z   beradi,  o shiq- 
m o sh iq ,  kesaki  o ‘m ata d i,  ochib-yopilishini  tekshiradi  va 
h o k a z o .  Keltirilgan  m iso ld an   k o ‘rinib  turibdiki,  d u ra d - 
g o r n in g   gavdasi,  o y o q - q o ll a r i ,  boshini  tutish  sa ’y-h ara - 
katlari  bilan   birga  „ta n lash “ ,  „ishlov  berish“ ,  „ o ‘rn atish “ 
a m a liy   qism lari  majmuyi  faoliyatni  tarkib  toptiradi.  S a ’y- 
h a r a k a tn i n g   h a ra ka tda n  farqli  tom on lari  uning  aniqligi, 
m a q s a d g a   y o 'n a lg a n l ig i ,  e p c h illig i,  u y g ‘unligi  singari 
belgilarida  o ‘z  ifodasini  topadi.
I n so n   faoliyatida narsalarni o ‘zlashtirishga yo‘naltirilgan 
s a ’y - h a r a k a t l a r d a n   tashqari:  a)  ta n a n in g   fazoviy  holati;
b) g a v d a n i  tutish  holati  (tik  turish, 
0
‘tirish);  d ) j o y   alm a- 
shish  (yurish,  yugurish);  e)  aloqa vositalari  sa’y h a r a k a ti a r i
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qatnashadi.  Odatda, aloqa vositalari  tarkibiga:  a)  ifodali s a 'y -  
ha ra k a tla r  (im o-ishora,  p a n to m im i k a ) ;   b)  m a'n o li  i s h o -  
ralar;  d)  n u tq iy   sa’y - h a r a k a tl a r   kiritiladi.  S a ’y - h a r a k a t -  
larning  ushbu  turlarida  t a ’kidlab  o 'tilg a n la rd a n   tas h q a ri 
m ushaklar,  hiqildoq,  tovush  paych alari,  nafas  olish  a ’z o -  
lari  ishtirok  etadi.  D em ak,  n arsa larn i  o ‘zlashtirishga  q a r a -  
tilgan  ha ra k a tn in g   ishga  tushishi  m uayyan  sa’y - h a r a k a tla r  
tizim in ing  amalga  oshirilishini  anglatadi.  Bu  hodisa  k o ‘p 
j i h a t d a n   h a ra k a tn in g   m a q s a d i g a ,   t a ’sir  o ‘t k a z i l a d i g a n  
narsalarning  xususiyatlariga  va  h a ra k a tn in g   amalga  o s h is h  
s h a r t - s h a r o it la r ig a   b o g i i q .   J u m l a d a n ;   a)  k ito b n i  o l i s h  
q a la m n i  o lishd an   b o s h q a c h a r o q   tarzdagi  sa’y - h a r a k a tn i  
taqozo etadi; b) avtomobilni haydash velosipedda  u chishg a 
qaraganda  boshqacharoq sa’y - h a ra k a tn i talab qiladi;  d)  ellik 
kg  li  shtangani  ko‘tarishda  b ir   pud lik   toshga  q a r a g a n d a  
k o lproq  q u w a t  sarflanadi;  e)  k a rto n g a  katta shaklni y o p ish - 
tirishga qaraganda kichik shaklni joylashtirish  qiyin  kechadi.
Y u q o r i d a   keltirilgan  m i s o l l a r   tu r l ic h a   o b y e k t l a r g a  
taalluqli  boMishiga  qaram ay,  u la r d a   harakatning  m a q s a d i 
yagonadir.  Obyektlarning  t u rlic h a   ekanligi  sa’y - h a r a k a t -  
larning  oldiga va  mushak  faoliyati  tuzilishiga  h a r xil  ta l a b -  
larni  q o 'y a d i.  Ushbu  v o q elik   rus  olim lari  P .K .A n o x in , 
N . A . B e r n s h t e y n ,   E . A . A s r a t y a n l a r n i n g   t a d q i q o t l a r i d a  
d a lilla b   b e rilg a n .  U l a r n i n g   u m u m i y   fik rla rig a   k o ‘ r a , 
m ush ak larnin g  faoliyati  s a ’y - h a r a k a t   vazifasi  bilan  e m a s , 
balki  m a z k u r   sa’y-harakat  r o ‘y  b erad ig an  s h a rt-s h a r o itla r  
b ila n   b o s h q a rilis h i  m u m k i n   e k a n lig in i  k o ‘r s a t m o q d a .  
M u sh ak la r  bu  o'rin d a  sa ’y -h a r a k a tla r n in g   y o ‘nalishini  va 
tezligini  t a ’minlash  u c h u n   x iz m a t  qiladi  va  ayni  p a y td a  
har  xil  qarshiliklar  (hajm,  k u c h ,  vazn  t a ’siri)ni  m u a y y a n  
d arajada susaytiradi.
S a'y -h arakatlarning a m a lg a   oshirilishi  b e to ‘xtov  n a z o -  
rat  q ilinadi,  uning  natijasi  h a ra k a tn in g   pirovard  m a q s a d i 
bilan  qiyoslanadi va unga ayrim  tu za tish lar kiritiladi,  x u d d i 
shu  ta rz d a   boshqaruv  b e tin im   tak rorlanaveradi,  h a ra k a tn i 
n a z o ra t  qilish  jarayoni  esa  sezgi  a ’zolari  y ordam i  b i la n  
vujudga  keladi.  S a ’y - h a r a k a tn i n g   s e n so r  (sezgi  a ’z o la r i  
yo rd am id a)  nazorat  qilishning  isboti  uning  oynadagi  o ‘z
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

aksiga qarab chizishda o ‘z ifodasini topadi.  M a ’lumki, oynada 
qalam   o dam   q o ‘li  h a ra k a t  y o ‘nalishi  b o ‘yicha  emas,  balki 
q a ra m a -q a rs h i  t o m o n g a   h a ra k atlanayo tg and ay  tuyuladi. 
Inson  ko‘rish orqali  m ash q   qilib to'plangan  m a ’lumotlardan 
foydalanish  bilan  h a ra k a tn i  muvofiqlashtirishni  uddalaydi.
S a ’y -h ara k a tla rn in g   nazorat  qilish  jara y on i  va  ularni 
boshqarish  teskari aloqa   prinsipiga  binoan  ro'yobga  chiqa- 
di.  U shbu  h o d isa n in g   am alg a  oshish  im koniyati  quyidagi 
omillarga  bevosita  b o g ‘liq  holda  kechadi:  a)  sezgi  a ’zolari 
aloq a kanali vazifasini  bajarganda;  b) u l a r a x b o r o t   manbayi 
sifatida  harakat  rolini  o ‘ynaganda;  d)  sa’y-h arakatlarn i  aks 
ettiruvchi alom atlar bu jaray on d a xabar yetkazuvchi sifatida 
qatnashganda va boshqalar.  T a ’kidlab o ‘tilgan om illar orqali 
am alga  oshadigan  teskari  aloqaning  b u n d a y   k o krinishini 
rus  tadqiqo tch isi  P .K .A n o x in   teskari  afferentatsiya  deb 
a ta g a n . 
A f f e r e n ta ts iy a   (lo tin c h a   afforens  — k eltiru vch i 
m a ’nosini  a n g la tad i)  tashq i  q o ‘zg‘a tu v c h ila rd a n   h a m d a  
i c h k i   o r g a n l a r d a n ,   a x b o r o t n i   q a b u l   q i l u v c h i   h issiy  
a 'z o la rd a n   m arkaziy  n e rv   sistemasiga  kelib  tushuvchi  nerv 
im p u ls la rin in g   d o i m i y   o q im in i  bildiradi.  T o 'g 'ri  aloqa 
axborotlarning ta s h q a r id a n   to'g'ridan  t o 'g lri  kirib  kelishini 
anglaisa, teskari  afferentatsiya uning aksini  ifodalaydi.  Sa'y- 
h a r a k a tla r   b a r c h a   o r g a n la rn in g   faoliyatini  tu sh u n tiris h  
u c h u n   xizmat  qiladi  va  boshqaruv jarayoni  q a n d a y   kechi- 
shini  tahiil  etish  im k o n iy atig a   ega.
N a r s a g a   y o ‘n a l t i r i l g a n   h a ra k a tn in g   ishga  tush ishi 
m u ay y a n   bir  tiz im g a   taalluqli  sa ’y -h ara k a tla rn in g   nati- 
jag a   erishishni  t a 'm i n la s h   bilan  cheklanib  qolm aydi.  Bal­
ki  u  h arakat,  b irin c h id a n ,  sa ’y-harakatlarning  natijasiga 
m os  ravishda,  ik k in c h id a n ,  harakatlar  o b yektning  xusu- 
siyatlariga  m u ta n o sib lik d a ,  uchinchidan,  sa'y-h arak atlarn i 
hissiy nazorat qilishni  am alga oshirgan y o 'sind a ularga b a ’zi 
bir  tuzatishlar  kiritadi.  U shb u   jarayonni  o so n ro q   tushu- 
nish  u c h u n   q u y id ag ila rn i  aniqlab  olish  lozim:  a)  tashqi 
m u h i t n i n g   h o la ti;  b)  m u h i t d a   h a r a k a tl a r n i n g   vujudga 
kelishi;  d)  natijalar  t o ‘g ‘risida  miyaga  a x b o ro t  beruvchi 
h is s iy   m o ' l j a l l a r n i   e g a l l a s h   m u ja s s a m l a s h t i r i l g a n d i r .  
M asalan ,  haydovchi  avtobusni  to'xtatish  tepkisini  bosish 
56
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

k uch ini,  u ning  harakati  tezligi,  shox  k o 'c h a n in g   h o la ti, 
a vtobusning  vazni,  harakat  qatnovi,  piyodalar  gavjumligi 
bilan  so'zsiz moslashtiradi.
H o lb u k i,  faoliyat  ta rk ib ig a   kiruvchi  s a 'y - h a r a k a t l a r  
tizim i  ox ir-oq ib atda  m a z k u r   ha ra k a tn in g   m aqsadi  bilan  
nazo rat  qilinadi,  b a h olan ad i  va  t o ‘g ‘rilab  turiladi.  C h u n k i  
m i y a d a   f a o l i y a t n i n g   b o ' l g ‘u s i  n a t i j a s i n i n g   t i m s o l i ,  
o ‘zg aru vchan   andazasi  ta r z id a   vujudga  kelishi  m u m k i n . 
Ezgu  niyatga  aylangan  b o ‘lg‘usi  a n d a za   bilan  h a ra k a tn in g  
am aliy  natijasi  qiyoslanadi,  o ‘z  navbatida,  a n d a z a   s a ’y- 
h a r a k a tn i   y o lnaltirib  t u r a d i .   U s h b u   h o l a t n in g   t u r l i c h a  
psixofiziologik  talqinlari  m a v ju d   b o ‘lib,  u la r   ,,b o ‘lg‘usi 
harakat  m odellari“ ,  „sa’y - h a r a k a t   dasturi“ ,  „ m a q s a d n in g  
dasturi“ ,  „miyada h arakatning o lzi oldindan  hosii  qiladigan 
a n d a z a la ri“  singari  tu s h u n c h a la r d a   o ‘z  ifodasini  to p a d i. 
Ju m la d a n :  „harakat  a k sep to ri“  va  „ilgarilab  aks  e ttir is h “ 
( P . K.A noxin),  „ h a ra k a tla n tiru v c h i  vazifa“  va  „ b o ‘lg‘usi 
ehtiyoj  a n d a za s i“  (N .A .B e rn s h te y n ) ,  „zaruriy  m o h i y a t “ 
va  „kelajak andazasi“  (M itte lsh te d t,  U.Eshbi) va b o s h q a la r  
u l a r n i n g   e n g   m u h i m l a r i   h i s o b l a n a d i .   S a n a b   o ‘t i l g a n  
tadq iq otch ilarn ing talqinlari  ilmiy faraz tarzida berilganligi 
t u fa y ii  u l a r   m iy a d a   q a n d a y   aks  e tish i  m u m k i n l i g i n i  
m u k a m m a l  bilishga q odir em a sm iz .  Lekin ularn in g   m iy a d a  
ilgarilab  aks  ettirish  to ‘g ‘risidagi  m ulohazalari  va  s h u n g a  
xos ta s a w u rlarn in g  yaratilishi  psixologiya fani  u c h u n   ijobiy 
ilmiy  voqelikdir.