|
idea —
tushimcha, tasavvur, lotincha motor — harakatiantiruvchi
degan m a ’n on i bildiradi) aktlar (h ara k a tla r) da mujassam-
lashgan b o ‘ladi. Inson u yoki bu h a ra k a tn i tasavvur qilishi
b ilanoq, xuddi s h u narsaning tabiiy rav ish da bajarilishi
b o s h la n a d i . M a s a l a n , shaxs q a y s i d i r a s h u l a n i d ild a n
o ‘tkazsa, u n in g xirgoyisi a m a lg a o s h ir ila d i yoki rubob
t o ‘g ‘risida tasavvur qilinsa, undagi b a r m o q harakati taso-
difiy ijroga kirishadi va hokazo.
Xayol shakllari to ‘g‘risid a tu sh u n ch a
X a y o ln in g asosiy shakli x ay o lot y o ki fantaziya deb
nom lanadi, lekin ch e t el psixologiyasida xayolning sinonimi
sifatida q o ila n ila d i. Fantaziya inson o n g id a in ’ikos etila
boshlagandan e ’tiboran borliqning qiyofasini o ‘zgartirishga
y o ‘na!gan b o ‘ladi. Shuningdek, fantaziya insoniyat dunyosi
u c h u n m a ’lum boMgan omillarga n isb a ta n yangi nuqtayi
nazar q aror topishiga imkon beradi h a m d a badiiy asarlarni,
ilmiy bilish jarayonlarini o ‘zida m ujassam lashtiradi.
O datda, bolan in g asosiy faoliyati o ‘yinga aylana borgan
sari bog‘cha va kichik maktab yoshi davrida u jadal rivojlanishi
bilan tavsiflanadi. M a ’lumki, t a ’kidlan g an yosh davridagi
bolalar u c h u iv fa n ta z iy a obrazlari u la r n in g o ‘yin faoliyati
u c h u n d a s t u r t a r i q a s i d a v u j u d g a k e l a d i : b o l a o ‘z in i
kosmonavt sifatida his qiladi; k o n s tr u k to r rolini bajaradi;
o'zin i pertonaj xulq-atvori bilan taqqoslaydi; rolli, sujetli
o'yinlarda m u ayya n rollarga kirishadi va hokazo.
X a y o ln in g o ‘zi faoliyatning h a r xil tu rla rid a tark ib
topadi va faoliyatni amalga oshirish va uyushtirish u c h u n
a lo h i d a a h a m i y a t kasb e ta d i. B o l a n i n g xayoli t a s h q i
335
www.ziyouz.com kutubxonasi
t a y a n c h la r g a ( o lyin ch oqlarg a) aso sla n u v c h i faoliyatdan
so‘zlar bilan sodda h am da badiiy ijodiyotni amalga oshirishga
sharoit tu g ‘diradigan ichki faoliyatga o ‘sib o ‘tadi. Bola nutqni
egallash m u n o s a b a ti bilan shaxslararo m uom alaga kirish-
gan d an s o ‘ng u n in g xayoli ham taraqqiy eladi. N u lq faoli-
yatining rivojlanishi tufayli bolada k o ‘rm agan, eshitmagan
narsa va hodisalarni tasa w u rq ilish imkoni yaratiladi. Xuddi
shu bois b o la c h o 'p l a r d a n ot, stu ld a n harak atlanuvchi
texnikani yaratish imkoniga ega b o l a d i . Bunda fantaziya
ijtimoiy tajribaning biri sifatida gavdalanadi. Badiiy fantaziya
obrazlari (B ilm asv o y , Buratino, N o ‘x a tp olvon, Qorqiz,
Q o rb o b o , J o d u g a r k a m p ir va h o k a z o la r) ijtimoiy tajri-
balarni o kzlashtirish va bilish vositasi ekanligi tadqiqotchi
p s ix o lo g lar t o m o n i d a n dalillab b c rilg a n . K a tta yoshli
o d a m la r esa a tr o f-m u h itn i va shaxslararo munosabatlarni
faol ijodiy izlanishlari tufayli o kzgartiradilar.
Orzu xayol shakllaridan biridir. LJ shaxsning o ‘zi uchun
eng y o q im li istiqbol obrazlarini x a yo lida (tasavvurida)
yaratishda g av dalanadi. Orzu insonning ehtiyojlari, xohish-
istaklari, intilishlari bilan bevosita bog‘liq b o klib, uni kelajakda
faoliyatni a m a lg a oshirishga undaydi.
Shaxsning ijodiy faoliyati m ohiyatida fantaziya ishtirok
etm asd an iloji y o ‘q, chunki h am isha h a m u ning amaliy
xatti-harakatlarida xayol jarayonlari ro ‘yobga chiqavermaydi.
Aksariyat ho lla rd a xayol jarayonlari shaxs amalga oshirishni
istaydigan o b r a z la r shaklida mujassamlashadi h am da ichki
faoliyat turiga aylanadi. Shaxsni kclajakka undovchi, uning
x o h ish -tilak la rin i aks ettiruvchi o b ra z la r majmuasi
orzu
deyiladi. O rz u shaxsning a trof-m uhitni, ijtimoiy voqelikni
o ‘zgartirishga y o knaltirilgan ijodiy kuchlari va intilishlarini
turm ushga ta tb iq etishning asosiy shartlaridan biridir. Shu
bilan birga, o rz u shaxsiy va ijtimoiy h ayotni ilmiy faraz
q ilish e l e m e n t l a r i d a n h i s o b l a n a d i. M a m l a k a t i m i z d a
taraqqiyotni o ld in d a n k o ‘ra bilish, oldiga biror aniq maqsad
q o ‘ysa va shu m aq sa d sari íntilish g‘oyat m u h im ahamiyatga
ega. S h u n in g u c h u n orzu b atam o m tugallanishi m a ’lum
336
www.ziyouz.com kutubxonasi
birsabablarga k o ‘ra kechiktirilgan faoliyatga u ndovchi motiv
(sabab) tariqasida yiizaga kelishi m u m k in . 0 ‘zlari u c h u n
zarur ehtiyoj his qilgan ajdo d larim iznin g orzulari: uc ha r
gilamlar; oynayi ja h o n ; elektr c h iro g ‘i; o ‘ziyurar arava va
hokazolar k o ‘rinishida gavdalanganligini s h o h id i b o la m iz .
Badiiy va ilmiy ijodda fantaziyaning o ‘rni t o ‘g ‘risida
muayyan darajada ishlarqilingan. M a ’lu m k i, rassorti hamda
y o z u v c h in in g ijodiy faoliyatida is h t i r o k e tu v c h i xayol
obrazlarining m u h im xususiyatlari — b u u n in g cmotsional
kechinm alar, h is-tuyg‘ular bilan mujassamlashganligidadir.
Hozirgi d avrda: b a d iiy ijo diyot, b a d i i y ta r j im a , ilmiy
ijodiyot, adabiy qobiliyat va iste’d od singari m axsus xayoliy
j a r a y o n l a r g a a s o s l a n g a n h o l d a t a d q i q o t i s h la r i o lib
borilmoqda.
Hozirgi y o sh la rim iz yangi texnika v a texnologiyalarni
yaratish; o ‘ziga xos kashfiyotlarni a m a lg a osh irish, o'zlari
y o q t ir g a n m a s h g ‘u l o t l a r b ila n s h u g ‘u ! l a n i s h , y u k s a k
kasbiy m ah o ra tg a erishish t o ‘g ‘risida o r z u qiladilar. Fan va
texnika rivojiga hissa q o ‘shish istagi, in tilishi, ularning
barkam ol inson b o ‘Iib voyaga yetish larig a p ux ta zam in
hozirlaydi. K a s b - h u n a r egasining bug un g i kundagi o b r o ‘-
e ’tib o r in i n g o r ti s h i, m illiy h u n a r m a n d c h i l i k k a s h a rt-
s ha ro itla r yaratilishi o ‘z s o h a sin in g m a h o r a t l i kishisiga
a ylan ishig a im k o n t u g ‘diradi. D o n i s h m a n d l a r i m i z n i n g
insonni kasb u lu g ‘laydi, degan fikriga a m a l qilish kasbiy
tayyorgarlik dam ja sin in g yuksalishiga x i z m a t qiladi.
Tekshirish uchun savollar
1. X ayol d e g a n d a n im a n i tu s h u n a s iz ?
2. X ayol q a n d a y tu rla rga ajratiladi?
3. X a y o l n i n g ijo diyotdagi roli n i m a l a r d a n ib o r a t ?
4. X ayol f e n o m e n l a r i g a ta v s if b e r in g .
5. O r z u n i n g m o h iy a tin i tu s h u n tirin g .
2 2 P s ix o lo g iy a
337
www.ziyouz.com kutubxonasi
Download Do'stlaringiz bilan baham: |
