O ’z b e k is t o n r espu bl 1k a si o L iy va o ’rta m a X su s ta 'lim V a z ir L ic I

b) A ylan tirish
orqali xulosa chiqarish shunday mantiqiy usulki, asos qilib 
olingan mushohadaning sub’ekti (S) xulosada ham sub’ekt sifatida qoladi, lekin 
predikat va bog’lovchi o ’z qarama-qarshisiga aylanadi,
Qisqacha qilib aytganda, aylantirish yordamida asosga teng, lekin mazrnun 
jihatidan qarama-qarshi fikr ju z ’iy tasdiq (J) mushohadadan hosil qilinadi. Masalan:
89

---

Har qanday jinoyat jazoianm og’i lozim. Demak, hech qanday jinoyat jazolanmasligi 
mumkin emas.
Sxemasi: S — R dir.
Demak S — R em asdir .
Aylantirish natijasida umumiy tasdiq (A) m ushohadadan umumiy inkor (E), 
Juz'iy tasdiq hukmdan (J) ju z ’iy inkor (O) mushohada hosil qilinadi,
Masalan: Hamm a bosqinchilik urushlari — adoiatsiz.
Demak, Hamm a bosqinchilik urushlari — adolatli emas.
Sxemasi: H ar bir S — R dir.
Demak, hech bir S — R emasdir.
Aylantirish mantiqiy uslubining ikki ko’rinishi mavjud:
1) Sodda aylantirish
2) Cheklash orqali aylantirish.
Sodda aylantirishda xulosaga asos qilib olingan fikr va hosil bo’lgan yangi fikr 
hajm jihatidan teng bo’ladi.
Masalan: Faqat barcha kvadratlar — tomonlari teng to ’rtburchak.
Demak, barcha tomonlari o ’zaro teng to ’rtburchaklar — kvadrat.
Sxemasi: Barcha S — R dir
Barcha R — В dir.
Cheklash orqali aylantirish natijasida umumiy tasdiq (A) hukmdan ju z ’iy tasdiq 
(J) hukm hosil qilinadi.
Masalan: Barcha planetalar — sharsimon.
Demak, Yer - sharsimon.
v)
F red ik a tg a a a ra m a -q a rsh i q o ’vish. 
Bunda xulosaning sub’ekti asosning 
predikatiga, xulosaning predikati asosning sub’ektiga zid bo ’ladi.
Masalan; H am m a talabalar bilimga chanqoq.
Demak, hech bir talaba bilimga chanqoq bo’lmasligi mumkin emas.
Formulasi: A - Barcha S-R dir,
Demak, О - Ayrim S-R emasdir.
Mantiqiy kvadrat bo’yicha A-О ham da E-J zid, y a’ni kontradiktor hukmlar 
hisoblanadi va uchinchisi istisno qonuniga bo’ysunadi. Bunda A ning chinligidan О 
ning yolg’onligi kelib chiqadi. Demak, zid hukmlardan bevosita xulosa chiqarish 
mumkin emas.
Masalan: Sudning ayrim qarorlari oqlaydi (J).
Sudning hech bir qarori oqlamayli (E).
Xulosani mantiqiy kvadrat bo’yicha chiqarish mumkin. M ushohadalar orasidagi 
m unosabatlarga tayangan holda xulosa chiqarish mantiqiy kvadrat bo’yicha xulosa 
chiqarish, deb yuritiladi.
M a’lumki, mushohadalar orasida qarama-qarshilik, zidlik ham da bo’ysunish 
munosabatlari mavjud.
A-E hamda J - 0 m ushohadadlar orasida qarama - qarshilik munosabati mavjud. 
Bunda bir hukm ning chinligidan ikkinchisining xatoligi kelib chiqishi shart zmas. 
Masalan: Ayrim talabalar reyting ballarini to ’playdi.
Ayrim talabalar reyting balini to ’play olmaydi.
90

---

Bunda mushohadaning birinchisi asos, ikkinchisi xulosa b o ’lishi mumkin.
A-J hamda E-O hukmlari bo’ysunish munosabatida. Shuning uchun ham 
umumiy inkor (E) hukmdan ju z ’iy inkor (O), umumiy tasdiq (A) hukmdan ju z ’iy 
tasdiq (J) hukm hosil qilinishi mumkin.