O z b e k is t o n r es p u b L i k a s I o liy

I  B O ‘LIM
P E D A G O G IK A N IN G   U M U M IY   A SO S L A R I
I  bob.  PEDAGOGIKA  PREDM ETI,  M AQSADI 
VA  VAZIFALARI,  ILM IY-TADQIQOT  METODLARI
Milliy  istiqlol  tufayli  jadal  rivojlanib  borayotgan  mamlakati- 
mizda  yosh  avlodning  bilim  darajasini  jah on   andozalari  talablariga 
javo b  beradigan,  fan-texnika  yangiliklaridan  xabardor,  mustaqil 
fikrlay  oladigan,  hayotga  dadillik  bilan  kirisha  oladigan,  tadbirkor, 
m a ’naviy  jihatdan  barkamol  qilib  voyaga  yetkazish  dolzarb 
vazifalardan  hisoblanadi.  Bu  esa,  avvalo,  pedagogika  fanini,  t a ’lim- 
tarbiya tizimini  zamonaviy texnologiyalar asosida takomillashtirishni 
taqozo  etadi.
0 ‘zbekiston  Respublikasining  « T a ’lim  to ‘g ‘risida»gi  Qonunida 
(1997-y.)  t a ’lim  davlatimiz  ijtimoiy  taraqqiyotida  ustuvor  soha  deb 
e ’lon  qilinishi  pedagogika  fani  zimmasiga  m as’uliyatli  ulug ‘vor 
vazifalarni  yukladi.
0 ‘sib  kelayotgan  yosh  avlodning  bilimi  va  ularning  kelajakda 
qanday  kasb-hunar  egallashlariga  qarab,  mamlakatiniz  kelajagini 
tasavvur  qilish  mumkin.  Yoshlar  farovon  hayotimiz  mezonidir. 
Yoshlarga  ta ’lim-tarbiya  berish  har  bir  ota-onaning,  o ‘qituvchU' 
tarbiyachining  Vatan  oldidagi  muqaddas  burchidir.
Bu vazifani amalga oshirish uchun qanday y o ‘l tutish va nimalarga 
e ’tibor  bermoq  lozim?  Bu  savollarga  m a ’lum  darajada  pedagogika 
fani jav o b   beradi.  Pedagogika  fani  nima  va u  qachon  paydo  b o ‘lgan? 
Mazkur  savolga  jav o b   berishdan  oldin  tarixiy  manbalarga  murojaat 
etaylik.  Manbalarda  yozilishicha  kishilik  jamiyati  paydo  b o ‘lgach, 
ijtimoiy  hayotda  orttirilgan  tajribalarni  yoshlarga  o ‘rgatish  ehtiyoji

---

tu g ‘ildi.  Tajribalam ing  t o ‘planishi  natijasida  t a ’lim-tarbiyaning 
dastlabki  omillari  vujudga  keldi.  Tabiat,  ijtimoiy  hayot  haqidagi 
tajribalar  asosida  bilimlar  boyib  bordi.
T a ’lim-tarbiya  ishlari  bilan  sh u g ‘ullanuvchi  tarbiyachilar  kasb- 
hunar  homiylari  sifatida  ajralib  chiqa  boshladi.  Ularning  ta ’lim- 
tarbiya  borasidagi  faoliyatlari  va  to ‘plangan  tajribalaridan  o ‘rinli 
foydalanishlari pedagogika fanining vujudga kelishiga olib keldi.  Shu 
asnoda  dastlabki  maktab  k o ‘rinishidagi  m uassasalar  vujudga  keldi, 
va  taraqqiy  etib  bordi.  Shunday  qilib,  pedagogika ta ’lim-tarbiyaning 
maqsad  va  vazifalari,  ularning  mazmuni,  metodlari  ham da  tashkil 
etish  shakllari  haqida  m a ’lumot  beruvchi  fanga  aylandi.
Dem ak,  pedagogika  fani  o ‘sib kelayotgan yosh avlodni  barkamol 
inson  qilib tarbiyalash uchun ta ’lim-tarbiyaning mazmunini,  umumiy 
qonuniyatlari  va  amalga  oshirish  y o ‘llarini  o ‘rgatuvchi  fandir.
B a ’zan,  pedagogika  fanining  nima  keragi  bor?  Pedagogikadan 
xabari  y o ‘q  b o ‘la  turib,  lekin  bolalarga  yaxshi  tarbiya  bergan  ota- 
onalar  k o ‘pk-u?  Yoki  aksincha,  pedagogika  fanini  bilgan  holda 
hatto  o ‘z  farzandlarini  ham  risoladagidek  tarbiyalay  olmaganlar 
ozm uncham i? -  degan  savol  tu g ‘iladi.
Agar  pedagogika  fanidan  xabarsiz  boMgan  kishilar  pedagogika 
fanini  o ‘z vaqtida  o ‘rganib,  yutuqlaridan  samarali  foydalanganlarida 
edi,  yoshlarni  yana  ham   yaxshiroq  tarbiyalagan  boMur  edilar. 
Pedagogikadan  yaxshi  xabardor  boMgan  kishilar  esa  o ‘z  bilimlarini 
tajribada  qoMlay  olmaganliklari  uchun  ham  tarbiya  jarayonida 
muvaffaqiyatga  erisha  olmaganlar.
Pedagogika  fanini  ham  nazariy,  ham  amaliy  jihatdan  puxta 
o ‘rganish  lozim.  T a ’lim  tarbiyadan  k o ‘zlangan  maqsadni  anglash  va 
ular  tizimida  yangi  bilimlar  berish  bolalarni  t o ‘g ‘ri  tarbiyalashning 
shartidir.  Bunda  tarbiyachining  b e g ‘araz  mehnati,  bolalarni  sevishi 
tarbiya  samaradorligini  t a ’minlaydi.

---

Biroq,  ijtimoiy jarayon d a to ‘plangan tajribalar tarbiya mazmunini 
tashkil  etsa-da,  ularning  hammasini  yosh  avlodga  o ‘rgatishning 
imkoniyati  y o ‘q  edi.  Faqat  xalq  ta ’limi  tizimiga  kiruvchi  b o ‘g ‘inlar 
orqali  orttirilgan  tajribaning  m uayyan  qismini  qamrab  olish  mumkin 
edi.
Bu  yerda  ham  m uam m o  yuzaga  keldi.  Hozirgi  kunda  barcha 
turdagi  tajriba  shakllari  tarbiya mazmunini  tashkil  eta oladimi? Yosh 
avlod tarbiyasiga aloqador tajribalarni  qanday ajratish  m umkin?  Kim 
bunday  ish  bilan  shu g ‘ullanadi?
Tabiiyki,  barcha  xildagi  tajriba  shakllari  ham  tarbiya  mazmunini 
tashkil  etavermaydi.  Chunki,
-   birinchidan,  pedagogika,  xususan,  o ‘zbek  xalq  pedagogikasi 
taraqqiyotida  ju d a   murakkab  jihatlar  (hatto  bu  murak- 
kablikning  n o m a ’lum  qismlari)  mavjudki,  ularni  yoshlar  d a f -  
atan  o ‘zlashtira  olmaydilar.  Masalan,  sharq  falsafasi  yoki 
mutafakkirlarimizning  m a ’naviy  merosini  falsafa,  tabiiy  va 
gumanitar  fanlar,  diniy  manbalardan  yaxshi  xabardor  b o ‘la 
olmaganligimiz  sababli  o ‘rganishimiz  qiyin  kechadi;
-   ikkinchidan,  tarbiyalanuvchilarning  yosh  xususiyatlariga k o ‘ra 
va  ham  metodik,  ham  moddiy  asosning  yetishmasligi  sababli 
t o ‘plangan tajribalarni  m ukam m al  egallash  imkoniyati  mavjud 
emas.  Eng  muhimi,  jam iy at  taraqqiyotining  ijtimoiy-iqtisodiy 
ehtiyojlariga  va  kelajakda  kutiladigan  o ‘zgarishlami  hisobga 
olib  tarbiya  mazmunini  shakllantirish  darkor.
0 ‘zbek  pedagogikasining  vazifasi  Respublikamizda  yashovchi 
turli  millat-elatlarning  orzu-istaklariga  monand  ta ’lim-tarbiyaning 
ham  nazariy,  ham  amaliy  muammolarini  milliy  qadriyatlar  asosida 
to ‘g ‘ri  hal  etib  berishdir.  Bunda  islom  dunyosida  qalam  tebratgan 
allomalardan  tortib,  zamondosh  olim-u  fuzalolaming  t a ’limotlaridan 
t a ’lim-tarbiyaga  oid  qirralarini  izlab  topish  taqozo  etiladi.  Yosh
7

---

avlod  dunyoqarashini  shakllantirishda  istiqloldan  avval  qoralangan 
t a s a w u f   ilmidan  ham  foydalanish  joiz.  Negaki,  bir  mafkura  yakka 
hokimligiga  endilikda  y o ‘l  q o ‘yib  b o ‘lmaydi.  Erkin  fikrlash  tizimi 
yosh  avlod  ruhini  tarbiyalashdagi  bosh  omillardan  biridir.
«Pedagogika»  atamasi  «Peyne»-«bola»va  «aygogeyn»-«yetak- 
lamoq»  degan  m a ’noni  bildiruvchi  lotincha  «daydagogos»  so‘z- 
laridan  iborat  b o ‘lib,  quyidagicha  izohlanadi:  eramizdan  oldingi 
I  asrlarda  Gretsiyada,  quldorlam ing  bolalarini  ovqatlantiradigan, 
sayr  qildiradigan,  tarbiyachi-qullarni  «pedagog»  deb  atashgan. 
U  bolalarning  kamolga  yetishiga  m a s ’ul  b o ‘lgan.  Quldorning 
bolasini  maktabga  olib  borgan  va  olib  kelgan.  M aktabda  ishlovchi 
o ‘qituvchilarni  «didaskallar»  («didayko-men»  o ‘qitaman) deyishgan. 
Feodalizm jam iyatiga  kelib  esa  har  ikki  kasbdagi  kishilar hamkorligi 
natijasida  ta ’lim-tarbiya  bilan  m axsus  sh u g ‘ullanuvchilar  vujudga 
kelgan.  Ularni  chex  pedagogi  Y .A .K a m e n s k iy   t a ’kidlaganidek, 
«pedagog»  deb  nomlaganlar.