O z b e k is t o n r es p u b L i k a s I o liy

XVII  bob.  HUQUQIY  TARBIYA
Markaziy  Osiyo  xalqlari,  shu jum ladan  o ‘zbek  xalqi  k o ‘p  asrlik 
boy  huquq  va  huquqiy  madaniyat  tarixiga  ega.  Pay g‘ambar 
alayhissatom  vafotlaridan  keyin  islom  olam ida  yangi  qonun 
va  qoidalarni  paydo  boMishi  jarayoni  t o ‘xtagan  hisoblanadi. 
Ana  shu  davrdan  boshlab  barcha  huquqiy  m uam m olar  Q u r’oni 
Karim da 
va 
P a y g ‘am bar 
alayhissalom 
sunnatlarida 
(Sunnati 
n a b a v iy y a -M u h a m m a d   alayhissalomnig  aytgan  gaplari  va  qilgan 
ishlari)  k o ‘rsatib  berilgan  qonun  va  qoidalar  asosida  hal  etilib, 
huquqiy  tarbiya  beriladigan  boMdi.  Islom  huquqshunosligi  asosan 
Q u r ’oni  Karim  va  Sunnati  nabaviyya  asosida  shakllandi  va 
sunnatning  negizini  tashkil  etuvchi  hadislarni  ( H a d i s - p a y g ‘am bar 
alayhissalomning  aytgan  gaplari)  jam lab,  kelajak  avlodni  huquqiy 
tarbiyalash  ehtiyoji  vujudga  keldi.
Dastlabki  urinishlar  natijasida  Zayd  ibn  al-Hasanning  « M a jm a ’ 
ul-fikx», M alik ibn Anasning «al-Muvatga» va Ahm ad ibn Xanbaning 
«al-M usnad»  nomli  hadislar  t o ‘plamlari  vujudga  keldi.  Lekin  ushbu 
hadislarning mualliflari m avjud hadislarni saralab t o ‘plashni o ‘zlariga 
vazifa qilib  q o ‘ymasdan,  m uayyan  huquqiy  tarbiyaga jav o b   berishga 
asos  b o ‘ladigan  zarur  hadislarni  t o ‘plash  bilan  cheklanganlar. 
Keyinchalik  bu  faoliyat  hadis  ilmi  bilan  shuglullanuvchi  olimlar 
tomonidan  davom  ettirildi.  Ulardan  butun  Islom  olamida  e ’tiro f 
etiladigan  «Olti  ishonchli  to ‘plam»  («Kutub  assihah  as-sitta»)  deb 
yuritiladigan  to ‘plam lar alohida  o ‘rin  tutadi.  Bular  imom  al-Buxoriy 
va imom  M uslim lam ing « Ja m e ’  as-saxix» (ishonchli t o ‘plam) hamda

---

Nasoiy,  Abu  Dovud,  at-Termiziy  va  Ibn  Moxjalarning  «As-Sunan» 
nomli  hadislar t o ‘plamlaridir.
Buyuk  islom  olimi,  Burhonuddin  al-M argl inoniy  (M arg‘i- 
n o n - o ‘rta  asrlarda  arablar  M a rg ‘ilon  shahrini  shunday  atashgan) 
q u r’oni  Karim  va  hadis  ilmini  m ukam mal  egallab,  fik x - is lo m  
huquqshunosligi  borasida  benihoya  chuqur  ilmga  ega  b o ‘lgan  va 
huquqiy  tarbiya  sohasida  beqiyos  durdonalar yaratgan.
U1 zot ta ’limni  M arg‘ ilonda olib,  keyinchalik Movarounnahrning 
o ‘sha  vaqtda  m a ’rifiy  markazi  b o ‘lgan  Samarqandga  k o ‘chib  borib, 
butun  islom  olam ida  m ashhur  «Al-Hidoya»  asarini  573-yili  (1170- 
yil  milodiy)  yozgan.
Bu  asar  Yevropa  xalqlari  tillariga  tarjima  qilinib,  katta  qiziqish 
bilan  o ‘rganilganligidan  uning  k o ‘pgina  m am lakatlarda  huquq  ilmi 
rivojiga  sezilarli  ta ’sir  k o ‘rsatganligiga  shubha  y o ‘q.  Jumladan 
«Al-Hidoya»ning 
ingliz 
tilidan 
Vishnegorskiy 
tarjima 
qilib, 
N .M .  Grodakov  tahriri  ostida  1893-yili  Toshkentda  rus  tilida  nashr 
etilishi fikrimizning dalilidir.  «Al-Hidoya» bir necha asrlar davomida 
k o ‘p m usulm on mamlkatlarida, jum ladan, Markaziy Osiyoda huquqiy 
tarbiyaga  doir  eng  yirik  asosiy  manbalardan  b o ‘ lib  keldi.
1917-yilgi  to ‘ntarishdan  keyin  ham,  to  1930-yillargacha  shariat 
qonun-qoidalari  bekor  qilinib,  s h o ‘ro  huquq  tizimi joriy  qilungunga 
qadar  u  am alda  b o ‘ldi.
Islom  huquqshunosligi  asosida  ish  yuritiladigan  musulmon 
mamlakatlarida huquqiy tarbiya sohasida  bu asardan  keng  foydalani- 
ladi.  Huquqiy  tarbiyani  amalga  oshirishda,  huquqiy  madaniyatimiz 
tarixini  o ‘rganishda,  davlatimiz  hududida  to 'la   m a ’noda  amal  qilib 
kelingan  ijtimoiy qoidalar,  urf-odatlar,  ularning mohiyati  va shakllari 
ijrosini  t a ’minlash  m uhim   ahamiyat  kasb  etgan.  Davrlar  m obaynida 
harakatda  b o ‘lg‘an  «Avesto»,  s u g ‘d  hujjatlari  m usulm on  huquqining 
manbalari,  XII  asrda  yozilgan  «Al-Hidoya»,  X I V - X V   asrlarga
179

---

m ansub  fatvolar  majmuyi,  Tem ur  tuzuklari,  X V -X V I  asrlardagi 
Samarqand  hujjatlari,  XVI  asrga  oid  vasiqalar  t o ‘plami,  Tem ur  va 
temuriylar, Shayboniyxon hamda boshqa xonlar va amirlar tomonidan 
chiqarilgan farmonlar,  odat  huquqi  m e ’yorlari,  Buxoro amiri,  Xiva va 
q o ‘qon  xonliklari  hujjatlarini  tahlil  qilish  huquqiy  tarbiyani  amalga 
oshirishda  milliy  g ‘ururni  kamol  toptirishga  xizmat  qiladi.