O 'z b e k is t o n r e s p u r L ik a s L o L iy va o 'r t a m a X s u s t a 'l I m V a z ir L ig I

T a ’lim da sin f-d a rs tizim in in g v u ju d ga k elish i
T a ’lim ni b o sh q arish n in g asosiy tashkiliy shakli quyidagi m a ’lum b elg ilarg a 
ega b o 'lg a n m a s h g 'u lo tla r g u ru h y o 's in id a o 'tk a z ila d i:
- m a s h g 'u lo tla rn in g har y ili v a h a r b ir o 'q is h kuni bir paytda b o shlanishi;
- m a s h g 'u lo tla r v a u lar o rasid ag i tan affu slarn in g m a ’lum v aq t d av o m etishi;
- g u ru h lard ag i b o lalarn in g y o sh i va soni jih a td a n baravarligi;
- m aterial o 'rg a n is h s u r’atin in g b ir xilligi;
- o 'q u v m a s h g 'u lo tla rin in g m a ’lum ta sh k iliy shaklda o 'tk a z ilish i.
G uruhli m a s h g 'u lo tla rn in g sin f-d ars tizim i deb atalgan bunday shakli keng 
tarq ald i, m u stah k am lan d i va h o zir ham an ch a tak o m illash g an h o ld a m av ju d d ir.
M ak tab riv o jlan ish i ta rix id a 20- y illard a ta ’lim ning y ak k a tartib d ag i shakli 
n o tan q id iy y o 's in d a q ab u l qilindi v a am aliy o tg a ta ’lim ning b rig ad a - lab o rato riy a 
m eto d i bilan k iritild i. U n d a bir guru h (5-6 n afar) o 'q u v c h ila r o 'q itu v c h i tav siy a
70

---

etgan m aterialn i m ustaqil h o ld a o 'rg an g an lar. 0 ‘qituvchi m axsus tu shuntirishlar 
b erm ay, faq at y o 'l- y o ‘riq!ar k o 'rsa tg a n . H am m a narsa uchun brigadir ja v o b bergan. 
B u n d ay ta ’lim bolalarning o 'q u v faoliyati uchun m as’uliyatini pasaytirgan. M aktab 
barh am to p ish in in g n o to 'g 'r i p edagogik konsepsiyalari davrida talim ning „loyihalar 
m etodi“ deb atalg an shakli vu ju d g a kelgan. U nda o 'q u v c h ila r o ‘qituvchining 
to p s h irig ‘i b o 'y ic h a q andavdir obyektning lovihasini tayyorlaganlar. M azkur 
g ‘o y alar m u alliflarin in g aytishicha. o 'q u v c h ila r lovihani tuzishda o 'q u v rejasi 
b o 'y ic h a o ‘tilad ig an pred m etlarg a doir kom pleks bilim larni o 'z la sh tirg a n . S o 'n g g i 
y ig irm a yil 
m ob ay n id a 
pedagogika 
nazariyasi 
kom binatsiyalashgan 
darsni 
o 'rg a n ish d a n darsni elem entlari b o 'y ic h a bosqichm a-bosqich o 'zlash tirish g a , undan 
sin tetik v a nih o y at, m uam m oli o 'rg a n ish g a o 'td i. T adqiqotlarning uzviyligi va uzviy 
yo n d ash ish i to ‘g ‘risida ju d a k o 'p ilmiy adabiyotlar m avjud. M asalan. M.I. 
M axm utov, T .D . K irilova. F.F. K orolyov va E.G. Y udinlarning hozirgi zam on darsi, 
uni tashkil etish , kam ol toptiruvchi ta ’lim sharoitidagi dars nazariyasi v a am aliyoti, 
m uam m oli dars va ho k azo larg a d o ir kitoblarida darsga tizim sifatida qaralsagina, 
uni ch u q u r tu shunish m um kinligi qayd qilingan. Lekin p ed ag o g la r 7 0 -yillardagina 
darsni o 'rg a n is h v a tu sh u n tirish g a sistem ali yondashish zarurligini tola angladilar. 
F an lar riv o jlan ish in in g hozirgi bosqichida darsni qanday tushunish kerak?
D ars n azariy asid a hozirg ach a bu tushunchaning yangi ta 'rifla ri y o 'q .
K o ‘p ta ’riflard a xuddi ilgarigidek, dars m a'lu m vaqt m obaynida tarkibi 
o 'z g a rm a y d ig a n o 'q itu v c h ila r va o 'q u v c h ila r faoliyatini tashkil etishning shakli 
b o 'lib , u bolalarni o ‘qitish, tarbiyalash va kam ol toptirish vazifalarini am alga 
osh irish uchun m untazam qollanishi ifodalangan. D arsda o 'q u v -ta rb iv a ishlarining 
barcha k om ponentlari: m aqsad, m azm un. vositalar, m etodlar, tashkil etish va 
bo sh q arish faoliyati ham d a uning ham m a didaktik elem entlari m u jassam langan, deb 
h iso b lash qabul qilingan. T abiiyki, dars y ax lit ta ’lim ja ray o n in i o 'q u v -ta rb iy a
ishining 
b o sh q a 
tashkiliy 
shakllari 
- 
uy 
vazifalarini 
bajarish, 
predm et 
to ‘g arak larin in g m a sh g 'u lo tla ri, sayrlar va hokazolar bilan uzviy birlikda aks 
ettiradi. „D arsni ikki jih atd an : um um an, ta ’lim jaray o n i v a talim ni tashkil etish 
shakli sifatida ta ’riflab uni foydali deb hisoblash tak lifi bor (М . I. M axm utov).
71

---

T a ’lim g a um um iy ja ra v o n i dars o 'q itis h h arak atin in g ta ’lim m azm uni, prinsiplari va 
m eto d lari 
bilan 
b elg ilan ad ig an , m a 'lu m m ak o n -zam o n cheg aralarid a o 'q itu v c h i 
rejalash tirad ig an
h am d a 
boshqaradigan 
birgalikdagi 
o b y ek t 
o 'q itu v c h i 
va 
o 'q u v c h ila r am alg a o sh irad ig an asosiy shaklidir.
M a z k u r tu sh u n ch a ikkinchi nuqtayi nazardan q u y id ag ich a ta ’riflanadi: dars 
m a 'lu m tarkibdagi o 'q itu v c h ila r (m uallim lar) bilan o 'q u v c h ila rn in g m aqsadga 
m u v o fiq o 'z a ro ta ’siri (fao liy atlari va aloqalari) jara y o n in i tash k il etishning, ta ’lim 
m azm uni. shakllari, m eto d lari, vositalarini o 'z ichiga oladi, ta ’lim ja ra y o n id a
o 'q itis h , kam ol to p tirish va tarb iy alash v azifalarin i am alga osh irish uchun (b ir xil 
v a q t ichida) m u n tazam q o 'lla n a d ig a n boy va o 'z g a ru v c h a n sh ak lid ir". (Q arang: M .I. 
M ax m u to v . '"Sovrem enniy u ro k ” ).