O 'z b e k is t o n r e s p u r L ik a s L o L iy va o 'r t a m a X s u s t a 'l I m V a z ir L ig I

Olim do stlikni 3 turga bo 'lib, shunday ta r i f beradi:
1) Har qanday qiyinchiliklarga qaram ay о
do stini x a v f xatarda yo lg 'i:
qoldirm aydigan do 'stlik;
2) M anfaatlari о 'xshash va g 'oyaviy yaqirdikka asoslangan do 'stlik;
3) 
O
'r 
kasbiy m anfaati va ehtiyojini qondirishga qaratilgan do stlik.
Olim birinchi va ikkinchi toifa do'stlikni haqiqiy d o'stlik deb e 'tiro f etadi.
Ibn Sino shaxs kam olotining muhim axloqiy jihatlariga pedagogik-psixologik 
nuqtai nazardan ta'rif beradi. Olim adolatni ruhiy lazzatning bosh mezoni, deb 
hisoblaydi. Inson qanoat, jasurlik, donolik bilan adolatga ega bo'ladi, yomon 
illatlardan o 'zin i tiyib, yaxshilikni mustahkam laydi, haqiqiy ruhiy lazzat oladi, 
deydi. Insondagi ijobiy axloqiy xislatlarga saxiylik, kam tarlik, sevgi-m uhabbat, 
m o‘tadillik, aqllilik, ehtiyotkorlik, qat'iyatlilik sadoqat, intilish, uyatchanlik, 
ijrochilik va boshqalarni kiritadi. Shuningdek, ibn Sino insonning barkamol 
bo ‘lishiga to ‘sqinlik qiluvchi nuqsonlar sifatida johillik, nodonlik, shafqatsizlik, 
takabburlik va nafratning ham ta'rifini beradi. Johillikni - ilmga, nodonlikni - zehni 
o'tkirlikka, shafqatsizlik va takabburlikni - adolatga, nafratni - sevgi - muhabbatga
2 3 2

---

qarshi illat sifatida ta'riflavdi.Ibn Sinoning ta'lim-tarbiyaviy qarashlarida oila 
munosabatlari va oilaviy tarbiya masalalariga ham keng crrin berilgan. Olim oila 
m unosabatlariga to‘xtalar ekan, ayniqsa. ota-onaning vazifasi va burchiga katta 
e'tibor beradi. U bolada axloqiy xislatlarni mehnat. jism oniy va aqliy tarbiya bilan 
uzviy holda shakllantirishni, uni barkamol shahs qilib tarbiyalashda asosiy omil deb 
biladi. Ibn Sino ko‘rsatmalilik ta'limni aniq, vorqin va qiziqarli qiladi, 
kuzatuvchanlik va fikrlash, mushohada yuritishni o'stiradi deydi. Narsalarning 
aslini yoki ularning suratini ko'rish orqali bolalarda ular haqida ma'lum bir tasavvur 
hosil bo‘ladi. Olim o ‘qitishning oddiydan murakkablikka tomon yo'naltirishdan 
kelib chiqqan holda mashqlar qildirish. o'qitishni esa faqat chuqurlashtirish asosida, 
ya'ni sinf tarzida o ‘tkazish zarur. deb hisoblaydi. Ibn Sino yakka tarzda o ‘qitgandan 
ko‘ra, guruhlarda (sinfda) o'qitish ko'proq samara beradi. chunki guruhlarda 
o'quvchilar o ‘rtasida o ‘z-o'zidan musobaqa paydo bo'ladi, deydi: “
Bolalarni guruh
qilib o'qitish tashkil qil'msa, ju d a yaxshi samara beradi. Chunki bu jarayonda ular
bir-birlaridan ibrat oladilar". O'quvchilar o'qish va tarbiya davomida ilmga
chanqoqlik sezadilar. 
O ': 
bilimlari 
bilan g'ururlanadilar, 
bir-birlarining
bilimlariga havas qiladilar. G 'urur va o'ziga e'tibor tarbiyalanuvchilarni bir-
birlaridan orqada qolmaslikka undaydi. О 'quvchilar birga bo 'Iganda, doim bir-
birlari 
bilan gaplashadilar 
va 
bu 
bilan 
о
xotiralari 
va 
nutqlarini
rivojlantiradilar ".
Ibn Sinoning “Tib qonunlari" asarining birinchi kitobidan o ‘rin olgan 
“R o ‘zg ‘or yuritish haqida risola"sida bola tarbiyasiga oid ju d a ko‘p pedagogik 
tavsiyalar bayon etilgan. 
''Tarbiyadan maqsad, - deydi olim, bolaning aqliy va
jism o n iy quvvatlarini o'stirishdir. Chunki bola yaxshi yoki yomon, yovu: yoki
olijanob b o ‘lib dunyoga kelmaydi. U bu xususiyatlarga tarbiya, atrofdagilar ta'siri
tufayli erish a d r.
Ibn Sinoning fikricha, bola qalbi. misoli “Pokiza oyna". Unga 
istalgan shaklni chizish mumkin. Bolada olijanob ma'naviy - axloqiy xususiyatlam i 
shakllantirish uchun mashq uslubidan foydalanish, ya’ni uni hayotda qo'llashga 
o ‘rgatish kerak. Olim suhbat, tushuntirish, misol keltirish kabi uslublarning 
imkoniyatlari haqida so ‘z yuritadi. Salbiy xislatlarni tuzatish, shaxsni qayta
233

---

tarbiyalash m uam m osi haqida ham m ulohaza bildiradi. Buning uchun avvalo bolani 
har tom onlam a o ‘rganish va shu asosda undagi salbiy qiliqlarni bartaraf etish, 
ijodbiy fazilatlarni shakllantirishga kirishish mumkin. Olim ayniqsa, jism oniy 
m ashqlarga katta e'tib o r beradi. T ug‘ilgan kunidan boshlab bolaning jism oniy 
rivojlanishi xususida qayg‘urish kerak, deydi. Buyuk tabib bola jism idagi har bir 
a'zoning salom atligini ta'm inlash uchun lozim bo‘lgan maxsus mashq usullari ishlab 
chiqqan. Bu m ashqlarni tananing holatiga m uvofiq bajarish, kam quvvat, zaif 
a'zolarni o g 'ir jism o n iy mashqlar bilan toliqtirm aslikni ta'kidlaydi. U ishlab chiqqan 
m ashqlar kichik va katta, ju d a kuchli va zaif, tez va sekin, keskin va tez harakatni 
taqazo etadigan harakatlarga boMinadi.
XI asrning buyuk mutafakkiri