O 'z b e k is t o n r e s p u r L ik a s L o L iy va o 'r t a m a X s u s t a 'l I m V a z ir L ig I

Y u s u f X o s H ojib
taxminan 1020 yilda 
tu g 'ilg an . Y usuf X os Hojib o 'z davrining yetuk mutafakkiri. chuqur bilimli, 
donishm and kishisi edi. 
Uning “ Q utadg‘u bilig” asari 6500 baytdan yoki 13000 
m isradan iborat bo‘lib, unda olim ning tibbiyot, falakiyot, tarix, tabiyot, geografiya. 
riyoziyot, handasa, falsafa, adabiyot, ta'lim -tarbiya. fiqhga oid fikrlari bayon 
etilgan. Q utadg‘u bilig - baxt va saodatga eltiuvchi bilim, ta'lim degan ma'noni 
bildirib, m azm unan pand-nasihatlar, ta'lim -tarbiyaga oid, har tom onlam a komil 
insonni tarbiyalaydigan yetuk didaktik asardir. Adabiyotshunos olim B .T o‘xliev 
“Q utadg‘u bilig” ning pedagogik ahamiyati haqida shunday yozadi: 
“...Komil inson
haqida gapirar ekan, kam olotning qator belgilar 'mi ko ‘rsatib о ‘tadi. W arning eng
asosiysi alohida shaxsning о
manfaatlari, kasbiy istaklari doirasini yorib chiqib,
boshqalar g ‘am i bilan yashashi, ko ‘pch ilik m anfaati uchun fid o y i bo ‘la b ilis h d if\
“Q utadg‘u bilig”dagi bosh g ‘oya-insonni hayotda baxt-saodatga eltuvchi asosiy 
qarashlari to ‘rt ram ziy qahramon: K untug‘di-elig podsho -a d o la t timsoli, OytoMdi- 
vazir-davlat tim soli, 0 ‘gdulm ish-vazir-aql tim soli, 0 ‘zg‘urmish - vazirning 
qarindoshi - qanoat tim solining hayoti va davlatni boshqarish jaryonidagi hatti- 
harakatlari va fikrlari orqali berilganki, bular inson kam olotining muhim mezoni 
sanaladi. Y usuf Xos H ojibning “Q utadg‘u bilig” asarida markaziy masala inson 
kam oloti m asalasidir. A sarda insonning haqiqiy baxti bilim da ekanligini bayon 
etilib, 
ilm, zakovatning ahamiyati haqida fikr yuritish bilan birga ilm -m a'rifatning
23 4

---

amaliyotdagi o ‘rnini ham yoritilgan: 
"Bilim va zakovatni egallab, uni kishilar
uchun xizm at qildirmasdan kishilardan yashirib, sir tutib у urish yaramaydi, mumkin
ham emas. Chunki dengiz tubidagi injuni odam olib chiqmasci, uning soy toshidan
fa r q i yo
V/, 
y e r qobig'idagi oltin tosh kov/ab olingandagina shohlar boshidan о ‘rin
oladi. X uddi shuningdek, о 'rganilib, amal qilinmagan bilim ham и yillar о tgani
bilan zim-ziyolikda, ro'yobga chiqmasdan befoyda yotavercidi”.
Y usuf Xos Hojib 
ilmli, ma'rifatli kishilar mash'al kabi hayot yo’lini yoritib berishlari, to 'g 'ri yo ‘l 
ko‘rsatishlari uchun qadrlash kerakligini ta'kidlaydi. Dunyoda inson bilim va 
zakovati tufayli orzu-tilaklarga, ulug‘likka erishilishi, bilim va zakovatning qadriga 
donolar va zakovatlilar yetishi, johil va telbalar bunday xislatlarga ega emas, devdi. 
Chunki u jam iyatdagi barcha xatolar bilimsizlik, nodonlik, jaholat tufayli sodir 
bo‘lishidan qayg‘uga tushadi, hayotda nodon va johillar ko'payib kctganligidan 
afsuslanadi.
Y usuf Xos H ojib xalqni boshqaruvchilarni va yurtni idora etuvchilarni ikki 
toifaga bo‘ladi: adolatli siyosatni yurituvchi beklar, dono olimlar. Siyosatchilar 
yurtni boshqarsa, olim lar ma'rifiy yo ‘l-yo‘riq ko'rsatadi. Olim bilimni insonni 
yuksaltiradigan, jahonning sir-asrorini bilib olishga yordam beradigan. ziyoga, tengi 
y o ‘q javohiiga o ‘xshatadi. Barcha ijobiy natijalarga bilim tufayli erishilishini 
ta'kidlaydi. Bilim va zakovatni muqaddas do'st. mehribon qarindosh. kiyim va 
ozuqa sifatida ta'riflab, bu boylikni, hech kim o 'g ’irlay olmasligini uqtiradi. Asarda 
insoniylik, rostgo‘ylik, to ‘g"rilik. soflik, mehr-muhabbat, vafo, shafqat. muruvvat, 
insof, adolat, ishonch, sadoqat, xushmuomalalik, shirinso‘zlik, saxovat. mardlik, 
himmatlilik, tavoze, hurm at va ehtirom, tadbirkorlik kabi axloqiy xislatlar mohiyati 
to ‘laqonli ochib beriladi. Aql zakovat, halollik, ezgulik kabi xislatlar ulug‘lanadi, 
ularga y olg‘onchilik, noinsoflik, fisqu fasod, bevafolik, mehrsizlik, dag’allik, 
q o ‘pollik, 
baxillik, 
nomardlik, 
quvlik, 
hurmatsizlik, 
nodonlik. 
johillik, 
harom xo‘rlik, ochko‘zlik kabi xislatlarni qiyoslab, ezgu xislatlarning yaxshi 
oqibatlari va salbiy xususiyatlarning yomon oqibatlarini misollar vositasida 
ishonarli qilib bayon etadi. M utafakkirning fikricha kishi ikki narsa bilan havotda 
mangu qoladi: biri xushxulqlik bo'lsa, ikkinchisi yaxshi so'z.
2 3 5

---

Y usuf Xos Hojib oila a'zolarining bir-biriga b o ‘lgan muomala-munosabatlari 
katta 
yoshlilarning 
kichiklarga, 
kichiklarning 
ulug‘larga, 
am aldor 
va 
m ansabdorlarning o ‘z xizmatchilariga, xizm atchilarining o ‘z xo ‘jalariga, turli 
ijtimoiy guruh a'zolarining bir-birlariga, oilada oila a'zolarining bir-birlariga 
m uomala madaniyati m asalalariga alohida e'tibor qaratgan.
Y usuf Xos Hojib kishilarni o ’ylab oila qurishdan boshlab, farzand tarbiya 
etish, oilaning moddiy ta'minotini yuritishgacha bo’lgan eng zaruriy vazifalarni 
birma-bir bayon etadi. U oiladagi farzand tarbiyasiga alohida e'tibor berib, farzand 
tu g ‘ilganidan boshlab xulq-odob qoidalarini, bilim va hunarni o'rgatish, buning 
uchun pok va bilimli muallim -murabbiy tanlash, farzandning hatti-harakatini doimo 
nazoratda saqlash kabi muhim jihatlariga to ‘xtaladi. Y usuf Xos Hojib kishilarning 
xulq atvoridagi bilimlilik bilan johillik, yaxshilik bilan yomonlik, yorugMik bilan 
ziyo, rost bilan yolg’onchilik, sam im iylik bilan yasamalilik, kam tarlik biian 
takabburlik, saxiylik bilan baxillik va boshqa ju d a ko ‘p axloqiy xislatlarni 
taqqoslalash orqali mohiyatini ochib berishga intilgan.
Y usuf Xos Hojib kishilarning o ‘zaro m unosabatida o^rtamivonalikni tavsiya 
etgan. Shunda d o 'st dushm anga aylanmaydi, ezgu ishlar am alga osha boradi, deb 
ta'lim beradi. Xulosa qilib aytganda, Y usuf Xos Hojibning “Q utadg‘u bilig” asarida 
insonni kam olotga yetishi uchun quyidagilam i nazarda tutadi:
-
aqliy kam olot - bilim, zakovat, o ‘quvga ega b o ‘lish;
-
axloqiy kamolot;
-
jism oniy kamolot.
Y usuf Xos Xojib insonning kam olga yetishining yuksak m ahorat bilan yoritib 
berdi. Bu usul va choralar, y o ‘I-yo‘riqlar bugungi kunda ham o ‘z ahamiyatini 
y o ‘qotm ay kelm oqda. Shuning uchun ham bu asar insonni har tom onlam a kamolga 
yetkazishda ilmiy, m a'rifiy, tarbiyaviy aham iyatga ega.