O 'z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L iy va o 'r t a m a X s u s

O'quv  modellari,  mulyajlar,  mciketlar.  M o d e ll a r   tabiiy  obyekt- 

l a r n i n g   s u n ’iy  k o ‘rini shi   b o ‘lib,  u l a r n i n g   m u h i m   sifatlari,  a loqa-  

lari  va  m u n o s a b a t l a r i n i   qayta  t akr or laydigan  o ‘quv  ko' rgazmali  

q o ' l l a n m a l a r   hi sobl anadi.  Or gi nal   obyekt  ( m i k r o -   va  m a k r o -  

obyektlar)  xususiyatlarini  ko' rsat ishda  shart li li k  (ramziylik)ka 

a m a l   qilinadi,   r a z m e r n i   k a tt ala shti ris h  yoki  kengaytirish  orqali 

obyekt  q ur i l m as i   sxema  t ar zi da   aks  ettiriladi.  M o d e l l a r n i n g   eng 

keng  t ar qa lga n  tipik  turlari  bu  m o d d i y   ( p re d me t)   modellardir.  

M o d e l l a r   o ‘z  hajmiga  ega  yoki  tekis  model la rga   b o ‘linadi.  U l a r ­

n i n g   o r al ig' ida   relyef j ad va l la r   joylashgan.   H a j m g a   ega  m o d e l ­

lar  tarkibiy  qismlarga  b o ' l in i sh i  m u m k i n   ( muf ta  va  o'zagi  (atom 

yig'indisi  bilan)),  qismlarga  b o ‘l in ma yd i ga n ,  q i mi rl a ma y di g an ,  

(belgilash  komplekti)  va  h a r ak a tl a nu v c h i  (ichki  yoni sh  dvigate-

li,  nasos)  bo'ladi.  Ha j mg a   ega  bo' lgan  m o d el la r   sirasiga  mulyaj 

va  m a k e t l a r   kiradi.  Ul ar   h a m   u m u m t a ’lim  h a m   t exni ka  fanla- 

rini  o'qitish  j a r a y on id a   qo'l lani ladi.   Mulyaj  (maket)lar  deya  biz 

s h u n d a y   obyektlarni  a yt am iz k i,   ul ar  m o dd iy   obyektlarga  ay na n 

o 'xs ha ti b  yaratilgan  q o ' l la nmal ar di r.

Mulyaj  va  ma ke t la r   a tr o f- mu h i t  hodi sal ari   p r e d m e t l a r n i n g  

t ashqi  belgi  va  xususiyatlarini  o ' r g a n i s h d a   qo'llaniladi.   M o d e l ­

lar  o' rg an il ay ot ga n  o bye kt la rn i ng  ichki  qu r il ma si   va  h a r ak a t-  

lanish  tamoyil i  m a s h i n a   va  m e x a n i z m l a r n i n g   k i n em a t i ka si n i  

o 'rg an i l ayo t ga n  vaziyatlarda  b os hq a   a loqa lar   va  m u n o s a b a t l a r  

m a z m u n i n i n g   h a m   o' rgani lishi ga  i mk on i yat   beradi.

O'q u v c h il ar g a  t a q d i m   eti ladi gan  model   va  mulyaj  (maketlar) 

lar  h a m   xuddi   tabiiy  obyektlar  singari  d e m o kr a ts i on   va  t a r q a t m a  

q o ' l l a n m a l a r g a   bo' l inadi .  Turli  xil  m o d e l l a r n i   loyihalasht ir ishda 

bu  t urda gi   o'qitish  vosit alarini ng  f unksiya  va  d i d ak t i k  i m k o n i -  

y at la ri da n  kelib  c h iq qa n  hol da  u m u m i y   p e d a g o g ik - er g o no m ik  

t al ablar ni   ilgari  surish  m u m k i n ,   ya’ni  a xb or ot l as hga n,   o'quv j a d -  

vali  faoliyatining  a n iq   usullariga  ad e kvant li k  (o' rganish,  qabul  q i ­

lish,  plakat,  sxema,  d i a g r a m m a ,   grafik  va  boshqalar)  a n i q  bir  tu- 

s h u n c h a ,   k o ' n i k m a   va  b i li ml a rn i   s h ak l la nt ir is hda   qo' lla ni la dig an  

tekis  m o dd iy   o'qitish  vositasidir.  O ' qu v  jadvali  aniq  va  k o' rgazmali  

holda  o ' rgani layot ga n  obyekt  haqida  ilmiy  axborot  beradi.  Ja dv al ­

lar  turli  xil  bo'ladi:

•   K om po z it s io n  -   rasm  va  fotosuratlar.

•   Gr afikli:  ( chi zma ,  d i a g r a m m a ,   sxema  va  boshqalar).

•   Belgili  —  r a m z i y   f ormula,   h a r f  va  s o' zlar bilan  ifodalanuvchi.

183

---

S o‘nggi  p a yt da   elektrlashgan  j adva lla r  keng  q o i l a n i l m o q d a ,  

ya'ni,  stendlar,  xavfsizlikka  oid  texnikalar.

0 ‘qitish  vositalari  o r as i da   e ng  k o Lp  q o ' l l a n i l a y o t g a n   v os it a­

lar  bu  pl akat lar dir .  P l ak a t l a r   quyidagi  t al abl ar ga   jav ob   berishi 

shart :

—  p l ak a tn in g  m a z m u n i   o ‘rganilavotgan  mavzuga  oid  bo'lishi;

—  pl akat da  ifoda  etilgan  c h i z m a   yetarli  da ra jada   katta  va  u z o q -  

d a n  h a m   ko'ra  olish  i m k o n i n i   berishi  kerak;

—  plakatdagi  obyektlar  tabiiy  holatlarida  k o ‘rsatishi  shart;

—  pl akat da  t asvi rl angan  c h i z m a l a r n i n g   qismlari  m a ss h ta b  m u -  

tanosibligi  asosida  berilishi  kerak;

—  eng  e ’tiborga  loyiq  qi sm la r  alohi da  (boshqa)  rang  bilan 

ajratib  ko'rsatilishi  lozim.