O 'z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L iy va o 'r t a m a X s u s

3.  D arslarda  kasb  tan lash ga  yoMlash  ishlarining  shakl  va 

m etodlari. 

T a i i m   j ar ay on id a  o' qu vc hi la rn i  turli  xil  kasblar  bilan 

l anishtirish  bo' yi cha  m u n t a z a m   ish  olib  borish  ularni  kasb  t a n ­

lashga  \ o '  1 l as hni ng  m u h i m   sharti  hisoblanadi.

O 'q u vc h il ar n i  h ar   bir  jamoa,  xo'jalik,  t u m a n .   s h a h a r   ishlab 

chiqarish  mu hit i  orqali  m e h n a t   faoliyatining  barcha  turlari  bilan 

t ani shti ri sh  m u m k i n ,   s h u n i n g   u c hu n  h a m   h ar   bir  me hn a t  t a i i m i

---

o'qituvchisi  m a k t a b d a   o'r gani ladi gan  fan  d o i ra s id a n  t ashqar ida-  

gi,  m a k t a b   atrofidagi  ishlab  chiqarish  muhit i  bilan  yaxshi  t ani sh 

bo' lishi  lozi m.   Ma sa la n,   Toshkent  s h a h a r   m a kt a b la r i da   ishlayot­

ga n  m e h n a t   t a ’limi  o ’qituvchisi  met all arga  m e x a n i k   ishlov  berish 

darsida  slesarlik  ishlarini  o ' l ayot ganda  s h a h a r n i n g   metall  ishlab 

c h i q a r a d i g a n   zavodi  bilan  tanishtirishi  m u m k i n .   Shuni ngdek,  

o ' q u v e hi l a r ni   korxona  bilan,  y a ’ni  sanoat  korxonasiga  qachon 

n o m   beri lgani ,  ishlab  c hi qar adi gan  m a h s u l o t i n i n g   n om i   h a m d a  

asosiy  kasb  va  i xtisosliklarning  qisqacha  r o' yxat ini   tani shti ri shni  

a m a l g a   oshiradi.

Biroq  o' quv e hi la rn i   korxona  bilan  t an i s ht ir is h  batafsilroq 

bo'lishi  m u m k i n .   Bunda  o' q uvehil arni   asosiy  ishlab  chiqarish 

b o ' l i m l ar i   (sexlar)  bilan,  u l ar ni ng   j ih o z la n is h i,   h a r   bir  sexning 

k o n k r et   ma hs u lo ti ,   m a z k u r   sexdagi  kasb  va  ixtisosliklarning 

t o' lar oq  ro'yxati  bilan  tanishtirish  lozim.

O ' q u v c h i l a r n i n g   o' quv  ustaxonalaridagi  t exni kaga  oid  ishlari 

ularni  ishchi  kasbi  bilan  t anishtirish  b o' yi cha   katta  imkoni yat lar  

yaratadi.

S h u n g a   q a r a m a s d a n  

5—7-sinflardagi 

m e h n a t   t a ’l i m in i ng  

m a z m u n i   o ' qu vc hi la rd a   h a r   q a nd ay   kasbni  egallash  uc hun  bab- 

baravar   foydali  bo' lgan  u m u m i y   m e h n a t   bilim  va  k o ' n ik ma l ar in i  

t arkib  topti ri shga  olib  keladi,  b u n d a n   t as hqa ri   m e h n a t   t a ’limi 

o'qituvchisi  o 'q uv eh il ar ni   z amonaviy  t e x n i k a n i n g   elementlari, 

texnologiyasi  bilan  t ani shti ra  borib,  ul arda  z a r u r   m e h n a t   usullari 

paydo  qiladi,  s h uni ngd e k,   o' quvchil arda  uy us hq oq l ik ,   ozodalik, 

t ej amk or li k  xislatlarini  tarbiyalab,  ul ar ni   a st a- se ki n  hayotda  o'z 

yo'lini  t a n l a s hg a   tayyorlaydi.

M a k t a b   ustaxonal ar i  o'z  vazifasiga  ko'ra  o'q uv ch il ar   o'quv 

m e h n a t i n i   ishlab  chiqarish  bilan  bo' lgan  aloqasi ni   amal ga  o s h i ­

radi.  O ' q u v c h i l a r   o' quv  ustaxonal ar ida  m et al la rga   ishlov  berish 

s ta nogi da   bi ri nchi   m a r t a   ishlaydilar,  bu  yerda  ul ar  materialga 

ishlov  berish  ustida  dastlabki  k o ' n i k m a   va  m al a k a l a r n i   hosil  qila­

dilar,  t e xn ika ga   oid  fikrlashlari,  ijodiy  aktivligi  va  mustaqilligi 

ortadi,   kasb  haqidagi  bi 1 imlari  c hu qu rl as hadi   va  kengayadi.

M e h n a t   t a ’limi  darsl ari   h a m ,   b o s h qa   m a k t a b   fanlari  q a ­

tori  o ' q u v c h i l a r d a   havas  uyg'otishi  l ozi m,   a m m o   u n i ng   m a n -  

bai  og' za ki   qi zi qti rish  e ma s,   balki  o ' q u v c h i l a r   o' z  m aq s ad   va 

m e h n a t   n at ij al ar in i  ko'ra  ol adi ga n  ijtimoiy-foydali  x a r a kt er d a-  

gi  b u y u m l a r   ( ma kt ab l ar ,  korxonal ar,  o t al iq qa   o l in g an   bolalar

175

---

b o g ‘c h a s i n i n g   b u y u r t m a l a r ) i n i   tayyor lashga  oid  a ma l iy   ishlar 

b o ‘l m o g ‘i  lozim.

S h u ni n g  u c h u n  h a m ,   m a k t a b   usta xo na lar ida   m e h n a t   ta'- 

l im i n i n g   to'g'ri  yo'lga  qo' yilishi  o ' q u v c hi la rn i ng   kasb  tanl ashi,  

ayniqsa  ishchi  kasbini  t a n l a sh id a   hal  qiluvchi  a ha mi yat ga   ega 

bo'ladi.

Ishchi  kasbi  bo' yi cha  kasbga  oid  axborot  ishlari ni ng  asosiy 

yo'nalishi, 

xarakteri 

m a z m u n i n i  

belgilash 

u c h u n  

m e hn a t  

o'qituvchisi  o' rgani layot gan  d a s t u r   mavzus ini   m a sh i na so z li k  ish­

lab  chiqarishi  bilan,  bu  k or xon ad a  xi zma t  qiluvchi  x o d i m l a r n i n g  

vetakchi  kasblari  bilan  y a q i n d a n   aloqasini  o ' r n at m o g' i   zarur.  Shu 

m un os ab a t  bilan  m e h n a t   t a' l imi   o'qituvchisi  o'z  t u m a n i n i n g   i sh ­

lab  chiqarish  korxonalari  h a m d a   bu  k o r x on al a rn i ng   kasb  va  ixti- 

sos  bo' yi ch a  ishchi  kadrlarga  bo' lgan  ehtivojini  yaxshi  o' rganishi 

lozim.

O l i ng an   mat eri all ar   asosida  o' qituvchi  m e h n a t   t a ' l i m i n i n g  

konkret  sanoat  korxonasi  bilan  aloqasini  aks  ett iradigan  jadval 

h a m d a   m a z k u r   korxona  katt a  ehtiyoj  sezayotgan  vetakchi  ishchi 

kasblari  r o' yxatini  e ’tibor  bilan  t uzi b  chiqishi  kerak.

O' qituvchi  m e h n a t   darsi da  d a s t u r n i n g   u  yoki  bu  mavzusini 

o' tish  j ar ayonida,   xususan,  o' quvchil ar   t o m o n i d a n   c hil angar - 

l ikni ng  metallarga  belgi  qo'vish.  to' g' rilash,  buki sh,  qirqish,  a r ­

ralash  operatsiyalarini  o ‘zlasht irishl ari da  ul ar ni   ishchi  kasbi  bilan 

qa nda y  t an is ht ir ga ni ni   misol  asosida  batafsilroq  ko'rib  chiqa- 

miz.  M e hn at   o'qituvchisi  bu  opera ts iy a la rn i ng  to'g'ri  usullarini 

ko'rsatib  berib  o' qu vc hi la r  e ’tiborini  bu  u s ul la rni ng  qulayligiga, 

ish  u numdorl igi   va  sifatiga  qara tmo g' i   lozim.

O'qituvchi  o' quvchiga  bu  t o p sh i r i q l ar n i n g  sifatini  pasay- 

t ir ma g an   holda  belgilangan  vaqt  m e ’yorida  bajarishi  lozimli- 

gini  aytadi.  O' qituvchi  slesarlik  operatsiyalarini  bajarish  paytida 

o' qu vc hi la rd a  m e h n a t   usull ari ni   to'g'ri  shakll anti ri shga  harakat  

qilib,  ularga  agar   c hil angar -as bobs oz la r,   t a ’mirlovchilar,  c hi la n-  

g a r - s h ta m po v ka ch i l a r   bajarishga  to'g'ri  keladigan  ishlar  xarakt er  

j i h a t d a n   m u r a k k a b   va  mas' uliyatli  e ka n in i   tush un ti ra di,   s h u ni n g 

u chun  m e h n a t   usullarini  q a t ’iy  to'g'ri  bajarish  kerakligini  aytadi. 

O' qu vc hi la rn i  kasblar  bilan  tan i sh ti rg ac h,   o'qituvchi  g a zo-elekt r 

payvandchi ,  ayniqsa,  c h i l an g ar - pa yv a nd c hi ,   chil an gar -as bo bs oz  

ixtisosiga  ega  bo' lgan  i shchilar  k o r x on ad a   eng  mal akal i  kasb  egasi 

hi sobl anis hi ni   t a ’kidlaydi.

176

---

O ' q u v ch i l ar d a  kasbga  qiziqishni  tarbiyalash  k as bni   to'g'ri 

t a n l a s h n i   n a z a r d a   t u ta d i g a n   yetakchi  m o ti v la r da n  biri  h i s o b ­

lanadi.  D e m a k ,   m a k t a b d a   kasb  t an la sh ga   yo'llash  i sh l ari ni ng 

m u h i m   y o' na li s hl ar id a n  biri  o' qu vc hi la rda   kasbga  bo'lgan  qizi­

qi shni   aniql ash  va  o'stirish  b o ' l mo g' i   lozim.  O ' q u v c h i l a r n i n g  

kasbga  qiziqishini  aniql ash  u l ar n i n g   m u a y y a n   f o r m a d a   tay­

yor langan  a n k e t a l a r n i   t o' ldirish,  u m u m t a ’lim  fanlari  b o' yi cha  

o ' qu vc hi la r  o' zl as ht ir is hl ar in i  o' rg ani sh ,  ularni  o'qitish  va  ka- 

mol   toptirish  d a v o mi d a   kuzati sh,   kasb  h aq i da   individual  s u h ­

batlar,  o ' q u v c h i l a r n i n g   to' gar aklar ga  ishtiroki,  qiziqish  kart asini  

t o' ldirish,  o' qituvchi  va  o t a - o n a l a r   bilan  suhbat  kabi  di dakt ik  usul 

va  m e t o d l a r   y o rd a m i d a   a ma lga   oshiriladi.

O l i n ga n  m a ’l u mo t l a r   o' quvchi  kasbni  (ixtisosni)  yoki  o' quv 

y u r t i n i   to'g'ri  t a n l a y   bi ldimi,  b u la r  u n i n g   havasi  va  qobiliyatiga 

muvofiq  keladimi,   n i m a   s a b ab d a n   m a z k u r   kasbni  yoki  o' quv  y u r ­

tini  tan la di ,  o t a- o n a l a r i   va  o' q i tu v c hi la ri ni ng  fikri  q a n d a y   e k a ni - 

ni  aniql as h  i m k o n i n i   beradi.

A n k e t a l a r n i   t o 'l di ri s hd a n  oldin  o'quvchil arga  ul ar   a n ke ta da gi  

savollarga  j avoblar  «o'ylab»  t opmasli klar i,   balki  o' z  qiziqishlari 

va  k onkr et   i m ko n i ya t l ar i d an   kelib  c hi qm oql ar i   kerakligi  aytiladi. 

Haqi qatga  muvofiq  kelmaydigan  javoblar  o ' q i tuvc hi ni   chalg' itadi 

va  o ' q u v c h il a r n i n g   kasbga  qiziqishlarini  s ha kll an ti ri sh ga   d o ir   m a -  

salalarni  a n c h a   mu ra kk ab la sht ir ad i .

A n k e t a   m a ’l u m o t l a r i n i n g   tahlili  asosida  fan  o' qituvchisi,  s i n f  

r ahbar i  h a r   bir  o ' q u v c h i n i n g   kasbga  bo' lgan  qiziqishi  va  qizi­

qish i ning  barqar orl ik  darajasini,  i shonchliligini  diqqat  bilan 

o 'r gan ad i,   a n a   shu  a sosda  o' q uv c hil ar   qiziqishini  y a n a d a   rivojlan­

tirish  b o' yi ch a   t a s h k i li y -m e to di k   t adbi rlar  belgilavdi,  o ' quvc hida  

xato  yoki  n o a n i q   istaklar  bo' lgan  t aq di r da   t u sh u n t i r i s h   ishlari 

kasbga  oid  s uh ba tl ar   olib  borishi  kerak  bo'ladi.  Biroq  kasbga  qi zi ­

qish  b o' yi ch a  bir  m a r t a g i n a   o' t kaz il ga n  a n k e ta   usuli  natijasidagi 

m a ’l u mo t la r   m a k t a b n i   bi ti rguncha  obyektiv  va  o ' z g a r m a s   bo'lib 

qoladi,  deb  oylash  xato  bo 'l ar   edi.  G a p   s h u nd a ki ,   o ' q u v c h i l a r n i n g  

u  yoki  bu  m e h n a t   faoliyatini  t an l as h  b o' yi cha   mayl  va  qiziqishlari 

h ar   xil  bo'lib,  barqarorligi  esa  puxt a  sanal maydi .  Kas bga   bo' lgan 

havas  d i na m i k a s i   va  rivojini  kuzatib  borish  u c h u n   b u n d a y   a n k e ta  

t arqatish  usulini  ha r   bir  sinfda  h a r   yili  o ' t ka zi lg a ni   m a ’qul.

U  yoki  bu  o ' q u v c h i n i n g   kasb  t a n la s hi da   yu z   berayotgan 

o' zg ari sh la rn i   o'qituvchi  va  s i n f   rahbari  diqqat  bi lan  kuzatishi,

177

---

o ‘rganishi,  sabablarini  aniql ashi   kerak.  Sh un d ay   a n i q l as h la rd a n 

keyingina  m a z k u r   o ‘q u v c h i n i n g   kasbga  havasi  va  mayliga  doir 

keyingi  ishlar  t o ‘g ‘risida  oylash  m u m k i n .

0 ‘q u vc hi la rn i ng   kasbga  qiziqish  masalasi  ko‘rib  chiqi lganda 

y uz   b eradi gan  o ‘z ga ri s hl ar ni n g  sifat  j i h a t d a n   f ar ql anadi gan  t o ‘rt 

xil  darajasini  n a z a r d a   t u t m o q   zarur:

1.  Oldingi  qiziqish  keyingi  sinfda  m u s t a h k a m l a n a d i   va  rivoj- 

lanadi.

2.  Oldingi  qiziqishni  aniql as h  va  kasb  haqida  t asavvur   qilish 

paydo  b o ‘ladi.

3.  Dastlabki  qiziqish  boshqasi  bilan  bog'lab,  asoslab  t a n l a n -  

gani  bilan  a lm as h in a di .

4.  M e h n a t n i n g   u  yoki  bu  t uriga  ni sb at an   dastlabki  paydo 

b o ‘lgan  qiziqish  u n c ha li k   o ‘ylab  t a n l a n m a g a n l i g i   tufayli  so‘na 

boshlaydi,  u n i n g   o ‘rniga  boshqasi  paydo  b o i i s h i   m u m k i n   va,  ak- 

sincha,   kasbga  qiziqish  b u t u n l a y   s o ‘nishi  h a m   m u m k i n .   Bun d a y 

hoi  ki chi k  va  o ‘rta  yoshdagi  o ' q u v c hi la rn i ng   hali  ongli  ravishda 

o'ziga  kasb  t anl ay  bilmasligi  kasbga  havas  as ta- seki n  rivojlanib 

borishi  bilan  i zohl anadi ,  uni  m u s t a h k a m l a s h   u c h u n  esa  kasb  t a n ­

lashga  oid  ishlarni  t in i ms i z  a ma l ga   os hir ish  kerak  b o ‘ladi.

Kasbga  ba rq a ro r   va  asosli  qiziqish 

0

‘q uv ch il a rn i ng   faoliyat 

turlari  o ‘quv,  m e h n a t ,   si nf da n  tashqari  ishlar  va  h o k a zo la r   b i ­

lan  m u s t a h k a m l a n i s h i   zarur.  A m m o   q i zi qis hni ng  c h u q u r   va 

qat'ivligi,  avvalo,  u n i n g   a ma l iy   faoliyatda  y ana da   m u s t a h k a m -  

lanishiga  b o g i i q .   S h u n i n g   u c h u n   h a m   qishloq  xo ‘jaligi,  texni kaga 

oid  h a m d a   xi zma t  ko ‘rsatish  m eh n a t i   darslari  va  t exnika  ijodkor- 

ligi  t o ‘garaklari  ko‘proq  bu  talablarga j avob  beradi.

Qi sh lo q  ma kt a bl ar i   o ‘q u vchil ari da  kasbga  qiziqishni  tarkib 

toptirish  u c h u n   m e h n a t   t a ’l i m i n i n g   qishloq  xo'jaligi  tajriba 

uchastkasi,   o ' qu vc hi la r  brigadasi,  yosh  mexanizatorlar,  i xtirochi- 

lar,  t ab i at sh un os la r  t o ‘garakl ari   singari  m et o d  va  f o r m al ar id a n 

foydalanish  m u m k i n .

Qi sh l oq  ma kt a bl ar id a   m e h n a t g a   tayyorlash  i shl ari ning  yaxshi 

yo‘lga  q o ‘yilishi  o ‘quvchil arda  qishloq  xo ‘jaligi  kasblariga  qiziqish 

i m k o n i n i   beradi,  ya ’ni  ular  agrot exnika  bilim  va  k o ' n i k m a l a r i n i  

egallaydilar,  qishloq  xo' jaligining  turli  sohalarida  foydalanish 

m u m k i n   b o i g a n   m e h n a t   faoliyatiga  tayyorlanadilar.  Ayniqsa, 

qishloq  yo sh la ri ni ng   qi shloq  xo‘jaligida  eng  ko‘p  tarqalgan  mexa- 

nizatorlik  kasbiga  intilishlari  qayd  qilinadi.  Mexani zat or   m e h n a ­

n s

---

tilling  qiziqarli  t o m o n i   s hu n da k i,   b u n d a   m a s h i n a l a r   tizimsiz 

o ‘s i m li kl ar n in g   rivojlanish  biologiyasi  h a m d a   qi shloq  xo'jaligi  ish- 

l ar ining  mavsumiyligini  hisobga  olgan  holda  yaratiladi,  s h u ni n g 

u c h u n   h a m  

0

‘q u vc hi la rni ng   t exnikaga  oid  bilim  va  k o ' n ik ma l ar i  

agrot exnika  bilimlari  bilan  birgalikda  olib  borilishi  kerak.

0 ‘quv 

k or xo nal ar id a  

m e h n a t  

d a r s l ar in in g  yaxshi 

yo'lga 

q o ‘yilishi 

0

‘q u v c hi l a rn i n g  sanoat   m e h n a t i n i n g   h a r   xil  turlariga 

ishtirok etishlarida  hal  qiluvchi  a h a m i y a t   o ‘ynaydi.  A m m o  bu  m a -  

salada  eri shil adigan  muvaffaqiyat  ko‘p i ncha  o ' q u v c h i n i n g   o'ziga, 

u n i n g   intizomliligi,  tirishqoqligi,  ishga  oylab, jiddiy  m u n o s a b a t d a  

b o ‘lishiga  b o g i i q .

0 ‘q u vc h il a rn i ng   met all ga  ishlov  berish  s ta n o k l a r i d a   qo'l  va 

mex an iza ts iy al as hg an   asboblar   v o r d a m i d a   kon kr et   o ‘quv-ishlab 

chiqar ish  ishlarini  bajarishi  ul ar ni   s anoat   ishlab  chi qa ri shi da  

ko' pr oq  t ar qalgan  turli  xil  ixtisosliklar:  c hil angar lik,   tokarlik, 

frezerlik,  randalovchi,  p a rm a lo v c h i  singari  kasblar  bi lan  t a n i s h -  

tiribgina  qolmay,  balki  ul arda  m e h n a t n i n g   bu  t u r d o s h   kasblarni 

egallashga  bo' lgan  qiziqishini  h a m   rivojlantiradi.