O 'z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L iy va o 'r t a m a X s u s

2. 

Ijtim oiy-foydali  va  unumli  m ehnatning  ta ’lim -tarbiya  va 

kasb  tan lash   sam arasin i  ko'tarishga  qaratilgan  shartnom alar.

0 ‘zbekiston  Respublikasi  «Ka dr la r  tayyorlash  milliy  das tur i» da  

m a k t a b l a r n i n g   eng  m u h i m   vazifalaridan  biri  o 'q u vc h il a rn i ng  

ongli  ravishda  kasbga  yo' naltirish  deb  qayd  qilingan.

O ' q u v c h i l a r n i n g   m e h n a t   t a' li mi   negizida  t ashkil  etiladigan  ij­

timoiy  foydali  u n u m l i   m e h n a t   asoslarida  ongli  ravishda  bi ro n- bi r 

kasbni  t anl as hlari   u c hu n  kasbga  yo'naltirish  ishlari  to'g'ri  t a s h ­

kil  etilishi  lozim.  B u n i n g   u c h u n  m a k t a b l a r d a   quyidagi  ishlarni 

a ma l ga   oshiri sh  n a z ar d a   tutiladi:

—  o ' qu v ch i l a r n i n g   individual  xususiyatlari,  qiziqishlari,  qobi- 

liyatlari  o' rganilishi  ( ma k t a b   psixologi);

—  j a m i y a t n i n g  

bugungi 

ehtiyojlari, 

m a m l a k a t i m i z n i  

ijti­

moiy  iqtisodiy  rivojlantirish  u c h u n  kerak  bo' lgan   kasblar  ha qida 

o' quvchil arga  t u s h u n c h a l a r   berish  ( m e h n a t   o'qituvchisi);

—  k a s b - h u n a r n i   egallash  u c h u n  o' quvchil ar   k a s b - h u n a r   kol- 

lejlariga  borib  o' rganishlari  m u m k i n l i g i n i   t ushunt iri sh  ( K X K  

xodimlari).

Bu  b o ra da   m a k t a b n i   bitirib,  k a s b - h u n a r   kollejlaridagi  tay- 

yorlov  yo' nali shlar ini   t a nl a ga n  yoshlar   o' z  m a ho r at l a ri n i   oshir ib

139

---

borish lari,  ishlab  c h i q a r i s h n i n g   haqiqiy  ustalari  sifatida  komil  in- 

son  bo'lib  yetishishlari  t a i i m   isl ohot ini ng  dol zar b  vazifalaridan 

hisoblanadi.

M a ’lnmki,  u m u m i y   o' rta  t a i i m   maktablarini  bitiruvchi  o' quv­

chilarning  t a x m i n a n   90%  k a sb - hu n a r  kollejlariga,  10%  esa  akade- 

mik  litseylarga  o'qishga  borishlar  m u mk i n .   Bunday  ijtimoiy  tal ab­

larni  qondirish  maqsadi da  mak t ab d a   kasbga  yo'naltirish  yuzasidan 

olib  boril adigan  ishlarni  m a z m u n a n   yangilash,  izchil  yo'lga  qo'~ 

vish  zarurligi  yuzaga  kelmoqda.  Dars jarayonida  xalq xo'jaligida  b e ­

vosita  ishlab  chiqarish  bilan  mashg' ul  meh na t  ahllariga  h u r ma t   va 

izzat  tuyg'ularini  singdirib  borishga  alohida  e'tibor  qaratish  zarur.

K a s b i u m a r g a   y o i l a s h   b o' yi cha   olib  boril adigan  i sh la rn in g 

barcha  shakl  va  met odlar i  o ' q u v c hi la rn i ng   ongli,  maqsadli  ra- 

vishda  kasb  t anl as hla ri ga   xi zma t  qilishi  lozim.

M a k t a b d a   k a s b - h u n a r g a   yo'naltirish  ishlarini  yo'lga  qo' vi shda 

a n ’anaviy  a mal iy  m as h g' u lo t,   s uhbat,   dialogli  m u n o z a r a l a r   bilan 

birga  pedagogik  o' yin,  konferensiya,  must aqil   fikrlash,  m a h a l -  

la,  ishlab  chiqar ish  k o r x on al a ri n in g   j a m o a la r i   bilan  birgalikda 

o ' t kaz il ad ig an   t adbi rlar  kabi  yangi  ped a gogi k  texnologiya  ele- 

m en ll ar ida n  u n u m l i   foydalanish  tavsiya  etiladi.

U m u m i y   o ' r t a   t a i i m   davlat  s tandartl ari ga  a sosan  m a k t a b d a  

kasbga  yo' naltirish  b o' yi cha   m as h g ' ul o t l a r   8—9- si n fl ar d a  amal ga 

oshiriladi.  8- si nfda  kasblar  haqida  «O' rt a  maxsus,  k a s b - h u n a r  

t a i i m i d a g i   tayyorlov  yo' nali shlari,   kasblar  va  ixtisosliklar  tasnif- 

lagichi >  asosida  axborot  berish  davont  ettiri 1 ishi  bilan  bir  qator da 

o'quvchilarga  kasb  egallash  yo'llari,  kasb  t an l as h da   tibbiy  n o m u -  

vofiqliklar,  kasbga  yaroqlilik  va  h okazolar   t tishunchalari  berib 

boriladi.

M a k t a b   o ' q u v c h i l a r i n i   k a s b - h u n a r l a r g a   y o ' na lt i ri s h  b i rgi na  

m e h n a t   t a i i m i   o ' q i t u v c h i s i n i n g   ishi  e m a s ,   balki  b u t u n   m a k ­

tab  j a m o a s i n i n g ,   m a h a l l a ,   o t a - o n a l a r ,   j a m o a t c h i l i k n i n g   bi rga- 

likdagi  ishidir.  M a k t a b d a   fan  o ' q i tu v ch i la ri   m a v z u n i   yoritish 

j a r a y o n i d a   k as bl ar   bi la n  b og ' l ab  olib  bo r is hs a,   m a k t a b   psixologi 

va  r ah ba ri ya ti   o ' q u v c h i l a r n i n g   indivi dual   qobi 1 i yat lar i,  qizi qish-  

larini  h isobga  o lgan  hol da  t a i i m - t a r b i y a   i sh l ari ni   olib  b o ri sh -  

g a n l a r i d a g i n a   o ' q u v c h i l a r g a   kasb  t a n l a s h l a r i d a   k o ' m a k   b ergan 

b o i i s h a d i .

M a z k u r   ishlarni  majmuaviy  holatda  tashkil  etish,  boshqarish  va 

nazorat  qilish  maqs adi da   ma kt a b  doirasida  K H K ,   tashxis  mar ka z-

140

---

lari,  korxonalar,  ma ha l la   va  boshqa j a m o a l a r   vakillari  faol  ishtirok 

etishlari  lozim.  U l a r n i n g   h a r   biri  ishlayotgan  tashki lot larini ng 

asosiy  f unksional  faoliyati,  mavqei  doirasida  bajarayotgan  vazi- 

falarini  biriktirilgan  m a k t a b   yoki  makt ablar ar o  texnik  mar ka zl ar  

homiylik  ishlari  bilan  bandlar.  M a z k u r   ishlarni  h a m   bevosita  m a k ­

tab  yoki  mak ta bl ar ar o  texni k  m ar ka zd a   maxsus  ishlab  chiqilgach 

« s hart noma»l ar   asosida  o'z  ishlarini  muvofiqlashtirgan  holatda 

a ma lg a  oshirishlari  maqs adga  muvofiqdir.  M a z k u r   s h a rt n oma l ar  

ikki  t o m o n l a m a   va  ko' p  t o m o n l a m a   holatda  qabul  etiiadi,  ya’ni:

1)  m a k t a b l a r   orasidagi;

2)  m a k t a b   va  t ashxi s  mar ka zl ari   orasidagi;

3)  k a s b - h u n a r   kollejlari  orasidagi;

4)  m a k t a b l a r   va  t ashxi s  mar ka zi   orasida;

5)  m ak ta b,   k a s b - h u n a r   kollejlari  va  tashxis  mar ka zl ar i  o ras i­

dagi;

6)  makt ablar ,  t as hki lo t  yoki  ko rx on al ar   orasidagi;

7)  m a kt a b,   k a s b - h u n a r   kolleji,  tashki lot   va  kor xonal ar   or asi ­

dagi  qabul  qi li nadi gan  s ha rt n oma l ar .

S h a r t n o m a   u m u m i y   t a ’l im,   m e h n a t   va  ka sb  m ak t ab i   islo- 

ho t i ni ,   a y ni qs a   u n i n g   m o d d i y   bazasi   m o s l a m a l a r i n i   hal  q il is hn i 

t a ' m i n l a y d i g a n   asosiy  h u q u q i y  hu jj at la rd a n  biridir.  Bu  hujjat  o Lz 

vazifasi  va  m a z m u n i g a   k o ' r a  u m u m i y   t a ’l im  m ak t a b l a r i ,   m a k t a b ­

l araro,   t ex n ik   m ar k a z l a r ,   k a s b - h u n a r   kollejlari  va  b o s h q a   o ' qu v 

m u a ss a sa la ri   va  u l a r n i n g   ba z a  ko rx on al ar i  t o m o n i d a n   tuzi ladi .

M e h n at   t a ’l imi  t i z im i d a   va  kasb  t a n l a s h d a   bajariladigan  ish- 

l ar da n  u n u m l i   foydalanish  u c h u n   t ashkilot,   korxona  va  o' quv 

mu assasal ari   orasida  t uz il adi ga n  s h a r t n o m a l a r d a   o' za ro   m u n o s a -  

ba tl arni   quyi dagi cha  belgilaydi:

1)  m e h n a t   va  kasb  t a nl a sh   ishlarini  yaxshilash  h a m d a   t a k o m i l ­

lashtirish;

2)  m e h n a t   t a ’limi  va  kasbkorlik  ishlarini  muvofiqlashtirish 

h aqida  uzviyligini  bog'lash;

3)  o' quv-tarbiya  h a m d a   m e h n a t   va  ishlab  chiqar ish  t a ’l imlar i-  

d a n   u n u m l i   foydalanish  va  mujassamlasht irish;

4)  ijtimoiy  foydali  va  u n u m l i   m e h n a t   negizida  m e h n a t   ta' li mi  

va  kasb  t a nl a sh   i shlarini  t akomil las ht ir ish  h a m d a   b os hq a  vazi- 

f al ar ni ng   kiritilishi  m aq s ad ga   muvofiqdir.

S h a r t n o m a n i n g   m a z m u n i   islohot  talablarini  a ma lg a   o s h i r i s h ­

d a  m a k t a b l a r   va  m a k t a b l a r a r o   t ex n i k  ma rk a z  u c h u n   z a r u r   b a r ch a

141

---

nars al ar ni   h a m ,   baza  k or x on al a ri n in g   a n a   shu  vazifalarni  bajarish 

u c h u n   real  i mk on i yat l ar ini   h a m   hisobga  olishini  t a ’minl aydi .  A n a  

s h u n d a n   kelib  chiqib,  h a r   bir  m a kt ab,   har   bir  m a k t a b l a r a r o   texnik 

m a r k a z l a r   ba za   korxonalari  bilan  birga  bir  yil  yoki  besh  yilga 

ishlab  chiqi ladi gan  tadbirlarda  o ' q u v c h il a r n i n g   m e hn a t   va  kasbiy 

tayyorgarligining  ha r   bir  masalasi  b o' yi cha   u l a r n i n g   i mkoni yat - 

larini  n a z a r d a   tutib  m a k t a b   islohotining  oxirgi  b os qic hi ga cha   ni- 

m a l a r   qilish  kerakligini  hisobga  olishi  lozim.  Baza  kor xonal ari da 

z a r u r   m o dd iy   resurslari  b o' l ma sa ,  ularni  rivojlantirishning  iqti- 

sodiy  va  sotsial  rejasiga  islohot  talablarini   t o ‘la  qondi ri sh   u c h u n 

ba rc ha   z a r u r   n a rs al ar ni   kiritish  lozim.

S h a r t n o m a l a r   t uzi shda  u n i ng   h a r   bir  bandi ga   di dak t ik   t alablar 

asosida  sotsial  iqtisodiy j i h a t d a n   ma qs a dg a   muvofiqligi  va  a mal iy 

yo' nali shini   hisobga  olib  huquqiy  k uc h  berish  kerak.