O 'z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L iy va o 'r t a m a X s u s

Ijtim oiy-foydali  unumli  m ehnat  bilan  ijtim oiy  foydali  m ehnat­

ning  farqi. 

M e h n a t   t a ’limi  darsl ari da  o ' qu ve hi la rni   m e h n a t   qilish 

h a m d a   m a z k u r   m e h n a t n i   ijtimoiy  va  u n u m l i   holatga  keltirish, 

u nd a   mavjud  bo' lgan  kasblarga  xos  m a ’l u mo t la r   bilan  t an is hti ­

rish,  a n i q   kasbni  t anl as hga   yo' naltirish,  t a n l a g a n   kasbiga  mos- 

lashtirish  h a m d a   boshqa  t a ’l im-tarbiya  texnologiyasi  asoslariga 

xos  t o ' x t a m g a   kelib,  t anl a ga n  kasbini  k a s b - h u n a r   kollejlarida  yosh

129

---

mutaxassis  darajasida  egall ashni   m a q s ad g a   aylantirish  m u h i m  

vazifalardan  biridir.  U l a r d a n   birini  bajarish  uchun,   qayd  etilgan 

har   bir  bosqichlarga  ijodiy  yondashish  lozim.  Bunga  eng  avvalo 

o ' qu v c h il a rn i ng   ijtimoiy  foydali  m e h n a t i n i   «unumli »  darajaga 

k o' tar ish  m u h i m d i r .   Bu  b o ra da   t a ’kidlash  lozimki,  o'q uv ch il ar  

bajarayotgan  ish  natijasi:  o'zi,  s i n f  va  m a k t a b  m an f aa ti n i  ko'zlagan 

bo'lishi  kerak.  M a z k u r   ishga  s a rf la ng a n  m eh n a t ,   vaqt  bekorga 

ketgan  emas.   U n d a n   k i m d i r   foydalanadi,  qayerdadir  ishlatiladi, 

n i m a d i r   tayyorlanadi  va  hokazo.  Bu n d a y  ishlar  natijasi  «ijtimoiy 

foydali»  holatini  anglat adi .  Bu  b i r i nc h id a n,   m e h n a t   t a ’l i m id a  

o' quvchil ar   bajarayotgan  «ish»,  t ayyorlanayotgan  h ar   bir  «bu yu m»  

yoki  ma hs u lo t   foydali  bo'lishi  zarur.  Bu nd a y  m e h n a t d a n   h a r   bir 

ishtirok  e tgan  o' quvchi,   sinf,  m a k t a b   u  yoki  bu  m a ' n o d a   m a n f a a t -  

d or   bo'lishi  lozim.  S h u n d a g i n a   «foydali  m eh n a t »   ijtimoiy  xarak-  

terga  ega  bo'lib  «ijtimoiy  foydali  meh na t» ga   avlanadi.

I k k i n c h i d a n ,   ijtimoiy  foydali  m e h n a t   j ar ayonida   o' qu v ch il a r  

bajarayotgan  «ish».  tayyor lanayot gan  «buyum»,  m ahs ul ot la rga  

sarf lanayotgan  «vaqt»  a l o hi d a   i nobatga  olinishi  zarur.  C h u n k i  

h ar   bir  b u y u m ,   ish,  m a h su l ot   m a ’l um  vaqtda  bajarilishi  lozim. 

Un da   m a ’l um  bo' l adi ki ,  a y ri m  o' qu v c hil ar   belgilangan  «vaqt»da 

ko'p  ishni  bajaradilar,  avri mlari   belgilangan  ijtimoiy  m e h n a t d a n  

u n u m l i   foydal anishni   o' rganadi lar.   a y r i m l a r n i n g   m eh na ti   u n u m -  

siz  hol at da  o'tadi.

U c h i n c h i d a n ,   o ' q u vc h i l a r n i n g   h a m   «ijtimoiy  foydali»  m eh n at i  

h a m d a   « un umli »  m e h n a t l a r i  j ar ay o n i da ,  ular  bajarayotgan  m u m ­

kin  q a d a r   «boyitilgan»,  «chuqurl ash»gan  h a m d a   kengavtirilgan 

bilim,  k o ' n i k m a ,   mal akal ari   keyingi  kasbiy  faolivatlarida  m u h i m  

o m i l l a r d a n   biri  bo' lib  hi sobl anadi.

Ijtimoiy-foydali  va  u n u m l i   m e h n a t   haqida  bildirilgan  fikrlar- 

d a n   xulosa  qilib  s huni   aytish  joizki,  nafaqat  m a z k u r   y o' nali shlar  

b o' yi ch a  t exn i ka   va  t exnologiya  y uz as id a n  zamo na vi y  bilim  olish, 

k o ' n i k m a   hosil  qilish,  m a l a k a n i   shakll anti ri sh,  o 'q uv c hi la rd a n 

t an l a g a n   kasbiga  xos  mavjud  soha,   t a r m o q ,   korxona,  o' quv  yur t-  

lari,  ish joyi  va  b o sh q a t al ab   e tiladigan  ijtimoiy,  iqtisodiy.  huquqiy, 

m a n a v i y - m a ’rifiy  z a r u r   a xb o ro tl ar   bilan  boyitish,  kengaytirish, 

chu qu rl as ht iri sh ga   qarat il gan  tadbi rlar   o ' tkaz is h  lozim.  Bu n d a y 

a mal ga  o sh ir ilga n  ishlar  va  tadbi rlar  kasbiy-texnologik  h a m d a  

maxsus  b i l i ml a r   shakl la ni shi ga   qaratilgan:  mat eri als hunos li k,  as- 

b o b - u s k u n a l a r ,   s ta n o k - m a s h i n a l a r ,   t exni k-texnologi k  asoslar,  ish-

130

---

lab  c h iq a r i s h ni   o ‘zlasht irishda  lozi m  b o ‘lgan  a xborot lar   ijtimoiy 

foydali,  u n u m l i   m e h n a t   j ar ayonlar i  m a z m u n i n i   z a m on l as h ti ra d i 

va  boyitadi.

Shu  o m i l l a r d a n   biri  o' quvc hi la rn i   k a s b - h u n a r g a   yo'naltirishdir.

S h u n d a y   qilib  «ijtimoiy  foydali»  h a m d a   « u n u m l i   m e h n a t »   ne-  

gi zl ari dan:   qi li nad ig an   «mehnat »,   « m e h n a t   tarbiyasi»,  «kasb», 

«kasbni  tanlash»,  «kasbga  yo'naltirish»,  « k a sb -h un a rg a   yo' nalt i­

rish»,  «kasbga  moslashish»,  t a n l a n g a n   «kasbga  moslashish»,  t a n ­

l anga n  kasb  «ish joyi»,  «ish jarayoni»,  «ish  sharoiti»,  t a nl a ga n  kasb 

«sohasi»,  t a n l a g a n   «kasb  sohasidagi  t ar mo ql ar »,   t a nl a ga n  «kasb 

s oha   va  t a r m o q l a r i g a   xos  korxonalar»,  «kasb  mehnat i»,   «kasb 

m e h n a t i n i n g   m a zm u ni »,   «kasb  haqi»,  « m e h n a t   haqi»  va  shularga 

o ' x s h a sh   so'z  va  a t a m a l a r   ko' p  ishlatiladi.  S h u n i n g   u c hun  «ijti­

moiy  foydali  m e h n a t »   va  « unumli   m e h n a t »   kabi  m a z k u r   «so'z»  va 

« at amal ar »  bir-biriga  mosl ashib  m a z m u n l a r i   boyitiladi,  kengay- 

tiriladi  va  chuqurl ashti ri ladi .  S h u n i n g   u c h u n ,   m e h n a t   t a ’limi  va 

u n i n g   negizida:  kasb  t anl ash,   kasbga  mosl ashish,   kasb  iqtisodi- 

yoti,  ijtimoiy  kasb,  m a ’naviy  kasb,  kasb  psixologiyasi  h a m d a   kasb 

t u s h u n c h a l a r i   m a z m u n l a r i n i   atr of li cha  o' zl as ht ir gan  hol at da  fikr 

yu ri ta d ig a n  bo'lsak,  m e h n a t   t a ’limi  va  u n i n g   negizidagi  kasb  t a n ­

lash  hol at larini ,  ijtimoiy  foydali  h a m d a   u n u m l i   m e hn a t d ag i   t u- 

s hu nc hal ar ,  s e r m a z m u n   va  y a k u n l a n g a n   holatlari  ravshan  bo'ladi. 

S h u n d a   m e h n a t   t a ’limi,  kasb  t anl as h  j ar ay on l ar i   o 'q uv c hi la rn i ng  

m e h n a t   qilish,  kasb  tan l as hg a   t ayyor garl igi ni ng  tarkibiy  qismi 

bo'lib,  u m u m i y   maq sa d,   o ' qu v ch i l a r n i n g   h a r   t o m o n l a m a   va  gor- 

m o n i k   kamol   topishi,  kasbni  to'g'ri  t an l as hi ,  xalq  xo ‘jaligida 

m e h n a t   qi 1 ishga  axloqiy,  psixologik va  a m a l i y  t ayyorl ani shiga  asos 

soladi  h a m d a   m a k t a b   islohatiga  ko ‘ra  j ori y  etilayotgan  ijtimoiy 

foydali  h a m d a   u n u m l i   m e h n a t   maj bur iy  x arakt er ga  ega,  c hu n k i  

m e h n a t   t a ’limi  h a m d a   o ' quvchil arni   k a s b - h u n a r g a   yo'naltirish 

mohiyati ,  a h ami yat i   h a m d a   t ashkiliy  s hakllari  va  a ma l iy   holatlari 

bir-birlari  bilan  uzviy  bog' langan.  S h u n i n gd e k,   u m u m i y   t a ’lim 

m akt ab la ri da gi   ixtisoslashtirilgan  m e h n a t   t a ’l imi  h a m d a   u n i n g  

negizi da  tashki l  etilayotgan  c h u q u r l a s h g a n   m e h n a t   jarayoni, 

o 'q uv c hi la rn i   k as b -h u n a rg a   yo'naltiri 1 ishi,  u l a r n i n g   tayyorgarlik 

m as h g ' u l o t l a r i d a   t a n l a n g a n   kasb  b o' yi cha   o' zlashtirilgan  u m u m -  

t exnik,   politexnik  ishlab  chiqarishga  do i r  m e h n a t   t a ’limi,  kasb- 

h u n a rg a   yo' naltirish  a mal lar ga  xos  bo' lishi,  k o ' n i k m a   h a m d a  

m a l a ka la ri n i  m u s t a hk a ml as h di r.

131

---

O ' t g a n  

a s ar n i n g  

90-yillari 

o' rt al ar ida  

qabul 

qilingan 

« O ' q u vc h il ar n in g   m e h n a t   t a' l imi   va  kasb  t a n l a s h   m ak t a b l a r a r o  

o'quv- ishl ab  chiqarish  mar ka zi   haqida»gi  N i z o m g a   b i no an   m a k ­

t ab   va  ishlab  chiqarish  korxonasi,  m a kt a b   va  h u n a r   bilim  yurt- 

lari  h a m d a   b os hq a  t as hk il ot la r  usta xo na lar id a  baza  kor xonas ini ng  

sexlari  yoki  boshqa  b o ' l i m la r id a   ijtimoiy  foydali,  u n u m l i   m e hn a t  

t op sh ir iq lar i da   ijtimoiy  foydali,  u n u m l i   m e h n a t   t opshiriqlari  bi­

lan  bog' liq  ishlarni  bajarib  kelmoqdalar .  Ul ar   quyidagilar:

—  ijtimoiy  foydali,  u n u m l i   m e h n a t n i   rejalashtirishda  berilgan 

m e h n a t   t a ’limi  yo' nali shlariga  rioya  eti shni   t a' mi nla ydil ar;

—  k or xonal ar   va  m a k t a b l a r a r o   t exni k  m a r k a z   m a ’muriyati 

u m u m t a ’lim  m a k t a b i n i n g   belgilangan  t ar t ib da   ishlab  chiqil- 

gan  va  t as di qla nga n  o' quv  reja,  o' quv  dastur lar iga  muvofiq 

o ' qu v c h i l a r n i n g   t a ’limi  va  u n u m l i   m e h n a t i n i   tashki l  etishni 

t a ’minlaydilar.

O ' q u v c h i l a r n i n g   m a kt a b,   m a k t a b l a r a r o   t exni k  mar ka zda gi  

u n u m l i   m eh n a t i   t a ’lim  profi 1 i  bilan  bevosita  c h a m b a r c h a s   bog'liq 

bo'lishi  kerak.

M a k ta b l a r a r o   t exni k  m a r k a z l a r n i n g   sex  va  uchast kalar i  kor- 

x o n a l a r n i n g   s tr ukt ural i  b o ' l i n m a l a r i   hi sobl ana di   va  u l ar n in g  

ishlab  c hiqa ris h  b u y u r t m a l a r i   h a m d a   t opshiriqlari  erki n  h o l ­

d a   qabul  qilingan  s h a r t n o m a   asosida  bajariladi.  M ak t a bl a r a r o  

t exni k  m a r k a zl a rd a   a n a   shu  ko r xon al ar   bilan  kelishilgan  holda 

o ' q u v c h il a r n i n g   boshqa  b u y u r t m a l a r n i   bajarishlariga  h a m   ruxsat 

beriladi.  O' q uv c hi la r   m e h n a t i n i   yozgi  t a ’til  davri da  h a m   asosan 

o 'q uv ch il ar   brigadalari  va  b os hq a  m e h n a t   bi rl ashma la ri   t arki bda 

t ashkil  qilish  m u m k i n .

Qi shloq  f ermer  xo' jaliklarini  o' rg an ay ot ga n  o ' qu vc hi la r  qoi- 

da  b o' yi cha   fermalarda,  m a k t a b l a r n i n g   o ' quvc hi la r  brigadalari 

t ar ki bi da   u n u m l i   m e h n a t d a   qatnashadil ar.   O ' q uv c hi la r   brigadala- 

rida  qishloq  xo'jaligi  ishlarini  bajarish  u c h u n   maj bur iy  u n u m l i  

m e h n a t g a   ajratilgan  vaqt da n  foydalaniladi.

Ijtimoiy-foydali  va  majburiy  h a m d a   u n u m l i   m e h n a t   « O ' q u v ­

c h i l a r n i n g   m e h n a t   t a' l imi   va  kasb  t an l as h  m a k t a b l a r a r o   o'quv- 

ishlab  c hiqa ris h  mar ka zl ar i  haqida»gi  N i z o m g a ,   O ' r t a   u m u m i y  

t a ’lim  m ak t a b i   Ustaviga,  « U m u m i y   t a ’lim  m a kt a bl ar i   o ' q u v ­

c h i l a r n i n g   ijtimoiy  foydali,  u n u m l i   m e h n a t i n i   t as hki l  etish 

t o ‘g'risida»gi  N i z om ga ,   « U m u m i y   t a ’lim  m a k t a b l a r i n i n g   baza 

k or xonal ari   t o ‘g ‘risida»gi  N i z o m g a ,   «Fe rme rl ik  xo'jalik  o' quvchi-

132

---

lar  ishlab  chiqar ish  brigadasi  t o ‘g'risida»gi  N i z o m g a   muvofiq 

lashkil  etiladi.

M a k t a b l a r a r o   mar ka zg a   baza  k or xonal ar   bilan  h a mk o rl ik d a 

ishlab  chiqarish  muhit idagi   m ak t ab l ar ga  

0

‘q u v c hi l a rn i n g  o' quv 

ustaxonal ardagi   ijtimoiy,  foydali,  u n u m l i   m e h n a t i n i   tashkil  eti sh­

da  y o r daml as hi s hg a   ruxsat  beriladi.  M a k t a b l a r a r o   m a r k a z n i n g  

o'quv  sexlarida,  uchast kalar ida,   xonalari  va  l aboratoriyalarida 

5—9 - s i n f  o ‘q uv c hi la ri n in g   ijtimoiy  foydali,  u n u m l i   m eh n a t i   h a m  

uyushtirilishi  m u m k i n .

M a k t a b l a r a r o   m a r k a zl a r   orqali  k o r dinat si yalas h,  muvofiq- 

lashtirish  va  birlashtirish  m et o d l a r i n i   q o ‘llab,  5—7- si nf   o'quv- 

c h i l a r i n i n g   ijtimoiy  foydali,  u n u m l i   m e h n a t d a   y uqor i  sinflardagi 

o 'q uv c hi la r   bi lan  birligi  va  o ‘zaro  bog' liqligini  a m a l g a   oshiri sh 

n a z a r d a   tutilgan.  A n a   shu  t ariqa  m a k t a b l a r a r o   m a r k a z l a r n i n g  

rahbarlari  s anoat   va  ag ro s ano a t  yo' nali shidagi   baza  korxonalari 

bilan  s h a r t n o m a l a r   t uzi sh d a   ki chi k  yoshli  o ' q u v c h i l a r n i n g   h a m  

ijtimoiy  foydali,  u n u m l i   m e h n a t d a   q a tn a s h i s h   i mk on i ya tl ar i ni  

hisobga  olishlari  kerak.  5—7 - si nf   o ‘quvchil ari   o' quv  dasturiga 

muvofi q  s o d d a   texnol ogik  operat siyalar ni   bajarish la r i  ko' zda  tu- 

tilishi,  yuqori  s i n f l a r n i n g   o'quvchil ari ga  esa  tayyor lanayot gan 

b u y u m l a r n i   tugat ish,   p ardozl as h,   k om pl ek t la s h  va  ularni  baza 

korxona  b u y u r t m a c h i l a r i g a   j o ' n at i s h   kabi  ishl arni  

1

 opshiri sh 

lozim.

Ma kt ab la r  va  m a k t a bl a r a ro   t exni k  m a r k a z l a r n i n g   pedagogik 

faolivatida  o 'q u vc h il a rn i ng   ijtimoiy  foydali,  u n u m l i   mehna ti  

t a' li mi -t arb iy a  j ar a y o n i n i n g   tarkibiy  qismi,  o'quv ch il arn i  z a m o ­

naviy  tarbiyalash  va  har   t o m o n l a m a   k amo l  t o p t i ri s hn in g   eng 

m u h i m   vositasi  ekanli gini   n a z ar d a   tutish  kerak.  Bu  m e h n a t n i n g  

asosiy  vazifalari  quyi dagi lar dan  iborat:

- 

m e h n a t g a   ongli  ehtiyojni,  m e h n a t   ahliga  h u r ma i   hissini  ij­

timoiy  boyliklarga  va  o na   tabiatga  ehtiyotkorlik  h a m d a   t ej amkor ­

lik  m un os ab a t in i   shakllantirish,  kollektivizm,  m e hn a t  

va 

ishlab 

chiqarish  i nti zomi   r u h id a   tarbiyalash;

-   z a mo na vi y  ishlab  chiqarish  asoslari  bilan  tanishtirish,  xalq 

ho'jaligi  kasblariga  qiziqishni  tarbiyalash,  m e hn a t   va  kasbiy 

t a ’lim,  u m u m t a ’lim  tayyorgarlik j ar a yo n i da   o' zlashtirilgan  bilim, 

k o ' n i k m a   va  ma la ka la ri ni   m u s t a h k a m l a s h ;

—  iqtisodiy  tarbiyalash,  ishlab  ch i qa ri shn i   rejalashtirish, 

m eh n a t   unumdorl igi ,  m ah s u l o t n i n g   t a n n a r x i   va  si fat i,  xo'jalik

---

hisobi,  m e h n a t n i   hisobga  olish  va  m e ’yorlash,  ish  haqi,  brigada 

haqidagi  t u s h un c ha l ar n i   hosil  qilish;

— 

korxonalarga,  fermerlik  xo'jaligi  va  xalq  xo' jaligining  bos hqa  

tashki lot lariga  ishlab  chiqar ish  t opshi riql ar ini   bajarishda  iloji  b o ­

richa  y or dam lash ish.

U m u m t a ’lim  m akt ab in i   isloh  qilish  m un os aba t i  bilan  vujudga 

keladigan  vazifalar  m a k t a b   va  ishlab  chiqar ish  korxonasiga  o ' z a ­

ro  h a mk o r l i k   masalasiga  si fat  j ih a t i d a n   yangicha  y onda sh i shn i  

taq az o  etadi.  Ilgari  ishlab  c hiqa ris h  korxonasi  m a kt a bg a   asosan 

m od di y  y or dam  bergan  bo'Isa,  endi  u n i n g   roli  beqiyos  o r tm o q d a .  

Ishlab  chiqarish  korxonasi  m ak t a b g a   yosh  a vlodni ng  m e hn a t   tar- 

biyasini  a mal ga  os hi ri sh da   k o ' mak l as hu v i   lozim.  M a k t a b   tajri- 

basi  a n a   shu  ko' mak s iz   m a z k u r   vazifani  hal  qilish  qiyinligini 

ko 'r sa tmo qd a.

H a m k o r l i k   t o' g' ri sida  h a r   yili  t u z i l a d i g a n   s h a r t n o m a   u m u m ­

t a ’lim  m a k t a b i   bi lan  k o r x o n a n i n g   o ' z a r o   m u n o s a b a t i   u c h u n  

asos  h i so b la n ad i.   K o r x o n a   m a k t a b g a   o ' q u v c h i l a r n i n g   m e h n a t  

t ar bi yas ida,   kasb  t a n l a s h   i sh l a ri da ,   s h u n i n g d e k ,   n m k t a b n i n g  

m o d d i v - t e x n i k   ba zas in i   m u s t a h k a m l a s h   va  k e ng a y t i r i s h d a   y or ­

d a m   b er is h  m a j b u r i y a t i n i   o' z  z i m m a s i g a   olishi  h o m i y l i k   t a r z i ­

d a  bajariladi.

M a kt a b l a r   baza  ko r xo n a la r   u c h u n   mu ay y a n   ma hs u lo tl a r  

chiqarish  bilan  ch e kl anma v,   ularga  k o r x o n a n i n g   turli  tadbirlarini 

o 't kaz is h  u c h un   bi nolarini   t a q d i m   etadilar,  sha nbal i kl ar da   yor­

d a m   beradilar,  korxona  kollektivi  bilan  birga  saylovlar  va  boshqa 

ommaviy-siyosiy 

k o m p a n i y a l a r d a  

qatnashadil ar.  

Korxonaga 

o t a - o n a l a r   o' rta sida   ped a go gi k  tashviqot  ishlarini  olib  bor ishda 

k o' mak l as had i .   U m u m i y   s h a r t n o m a g a   muvofi q  zavod  sexlari  va 

brigadalari  bilan  komolot  g u r u h l a r i   va  sinflari  o' rtasida  turli  xil 

m u so b a q a  y uz as id a n  s h a r t n o m a l a r   t uziladi.  Tajriba  a n a   s hunday 

«muqobil  raportlar»  b o l a l a r n i n g   o'qish  va  m eh n a t g a   m u n o sa b at -  

larida j u d a   katta  ijobiy  t a ’sir  etish ini  k o' r sa tmo qd a .

O 'q u v c h i l a r n i n g   ijtimoiy  foydali  va  ishlab  chiqarish  m e h n a t i n i  

tashki l  etishda  u m u m t a ' l i m   m a k t a b i n i n g   m e h n a t   t a ’limi  darslari

1—9 - s i n f   o 'q u vc h il a ri n in g  m e h n a t   va  kasbiy  t a' li mi   h a m d a   t a r ­

biyasi  m a z m u n i n i n g   asosiy  qismi  e kaniga  alohida  e ’tibor  berish 

kerak.

Ijtimoiy-foydali,  u n u m l i   m e h n a t   u c h u n   ajratilgan  soatlarga 

m e h n a t   va  kasbiy  t a ’lim  u c h un   k o' zd a   tuti lgan  s oatlarni  h a m

---

qo' shish  lozim.  B u n d a   a n a   shu  t a ’l img a  1—7-si nf lar da  h af ta d a 

2  s oa td an ,  8—9 - si n fl ar d a  1  s oa td a n,   ajrati 1 ishi  hisobga  olinishi 

kerak.  0 ‘q uvchil arni   kasbga  yo' naltirish  ishlari  8- si nf dan   boshlab 

a ma l ga   oshiriladi.  O ' qu v   rejada  maj bur iy  ijtimoiy  foydali  m e h n a t  

u c h u n   haftasiga  2—4- si nf la rd a   1  s o a td a n,   5—7-sinflarda  2  s oa t­

d an ,  8—9 - s i n fl a r da   3  s oa td a n  ajratish  ko' zda  tutiladi.  A m a li y   va 

nazariy  t a ’l im  v aqtl ari ning  nisbati  o' quv  d a s tu r la r da   belgilana- 

di.  B u n d a n   t ashqar i,   h a r   yili  5—7 -s in f la r da   3  s o at da n   10  kun,  

8—9 - s i n fl a rd a   4  s o at da n   16  k un   o ' q u v c h i l a r n i n g   m e h n a t   a ma l i-  

voti  o' tkaziladi.

A m a li v o t n i   o ' t k a z i s h   mu d da ti ,  joyi  va  tartibi  u m u m t a ’lim 

m a k t a b l a r i n i n g   maha ll iy   sharoitlariga  q a r a b   belgi lanadi .  S h u ­

n ingdek,   o ' q u vc h il a r   t a ’til  davri da  m e h n a t g a   q o 's h il a di ga n   va- 

t a n pa r v ar l i k   h a r ak a ti d a   dadil  q a tn a sh i b,   turli  m e h n a t   birlash- 

mal ari   t ar ki bida  turli  b a rk a mo ll ik   i shlarida  ixtiyoriy  ravishda 

ishlaydilar.  O ' qu v ch i la r ga   a ma l da gi   q o n u n l a r d a   belgi langan  t a r ­

t ibda  v a qt in ch a  ishga  kirish  huquqi   h a m   beriladi.  T a ’til  p ayti da 

k u n d a l i k   ish  vaqtida  2—4 - s i n f   o ' qu vc hi la ri   u c h u n   2  soat,  5—7- 

s i n f  o' quvchil ari   u c h u n   3  soatgacha,   8—9 - s i n f  o' quvchil ari   u c h u n  

4  s oatgacha,  bo' l ishi   kerak.

8—9 - s i n f   o' q u vc h il a ri n in g   ijtimoiy  foydali,  u n u m l i   m eh n a t i  

obyektlarni  to'g'ri  rejalashtirishda  u l a r n i n g   kasbiy  tayyorgarligi 

u c h u n  qulay  sharoit  yaratadi,  mak t ab la r ga   1—7- si nf   o' quvchilari 

m e h n a t i n i   t ashkil  etishda,  u l a r n i ng   m e h n a t   tarbivasi  va  t a ’l imin i 

a mal ga  os hi ri sh da   a sb ob -u s ku n al ar ,   mosl ama lar ,  inventarlar, 

material  va  hok az ol arn i  ajratish,  mutaxassislar,  ishchilarni  yu- 

borish  bilan  katta  y or dam  ko'rsatadi.  S h u n i n g   uc h un ,  tajribada 

ko'r inayot gani dek,   b a ’zan  m a k t a b l a r a r o   m a r k a z l a r   ishlab  c h i q a ­

rish  obvektlarida  o' rta   sinflardagi  o ' q u v c h i l a r n i n g   i mkoni yat lar i-  

d a n  foydalanish  m u m k i n .   C h u n k i   u l ar   s anoat   k or x onal ar ini ng  

ishlab  chiqar ish  b u y u r t m a l a r i n i   muvaffaqiyatli  bajara  oladilar.  Bu 

i sh n in g   m aqs ad ga   muvofiqligi  va  m u h i m l i g i n i   hisobga  olib  uzoq 

va  h ar   t o m o n l a m a   tayyorlanish,  o ' r t a   zveno  o ' q uv c hi la ri n in g 

ishlab  chiqarish  m e h n a t i n i   u m u m i y   t a ’lim  m ak t ab la r id a   h a m,  

m ak t a b l a r a r o   ma rk a zl a rd a   h a m   t ashkil  etish  lozim.  A n a   shu 

masala  b u y u r t m a l a r i n i   o' r ta   sinfl ardagi   o' quvc hil ar   bajaradigan 

baza  k o r x on al a ri n in g   rahbarlari  bilan  turli  doi ral ar da,  j u m l a d a n ,  

o'q uvc hil ar   va  o t a - o n a l a r n i n g   majlislarida  h a m   o l d in da n   batafsil 

m u h o k a m a   qilish  zarur.

135

---

Baj ari la di gan  ishlar  o ' q uv  d a s t u r i n i n g   t al abla riga   muvofi q 

bo' lishi ,  b u y u m l a r n i   t ayyorlash  o ‘rta  s i n f l a r n i n g   o ' q uv c hi la ri  

u c h u n   qi yi nl ik   qilmasligi  kerak.  A n a   shu  s ha rt la rg a  rioya  qil- 

mas lik  m a k t a b n i   s an o a t  k o r x o n a s i n i n g   q o ' s h i m c h a   bir  qi smi ga 

aylant irib  qo' yi shi   yoki  b u y u m n i   t ayy o r las h  h a d d a n   t a s h q a ­

ri  m u r a k k a b   bo'Isa,  ishlab  c hi qa r is h   m e h n a t i   b a r b o d   bo' lishi  

m u m k i n .

Baza  k or xo n al ar   m a k t a b d a   o'quv- ishl ab  chiqarish  u s ta xo na -  

lari  t ashkil  qi I ishlari  va  bu  u st ax on al ar da   slesarlik,  m ex a ni k a,  

y og 'o ch ni   ishlash,  elekt romontaj ,  tikuvchilik  uchastkalari  bo' lishi, 

s h un in g de k ,  m a k t a b   kasb  t a nl a sh   xonasini  j iho zl an is hi ga   e 'ti bor 

qaratishi  zarur.

Us t ax on a la rni   jihozlashda  xavfsizlik  texnikasi,  ishlab  c h i q a ­

rish  sanitariyasi  va  sanoat   estetikasi  talablariga  alohi da   a h a mi y at  

berish  kerak.

O ' q uv c hi la r   tayyorlaydigan  b u y u m l a r n i n g   ko'pi  xalq  iste'mol 

mollari  bo' lgani  u c h u n  ul ar ni   ishlab  chiqarishga  m u a y y a n   reja 

belgilanadi  va  b un da y   b u y u m l a r n i   tayyorlash  faqat  darsl arda 

emas,   balki  d a rs d a n   t ashqari   vaqtlarda  h a m   a ma lga   oshirilishi 

kerak.  A n a   shu  m a q s a d d a   asosan  o' rta   sinflardagi  o ' q u v c hi la rd a n 

iborat  bir  n ec h ta   d o i m i y   ishlab  chiqarish  zvenolari ni   tashkil 

etilishi  va  u l a r n i n g   ishi  max s us   t uzilgan  grafik  b o 'y i c h a   yo'lga 

qo'yi 1 ishi  lozim.

T a y y o r la n ga n   m a h s u l o t   m a k t a b l a r a r o   t e x n i k   m a r k a z n i n g   va 

k o r xo n a d a g i   t e x n i k   n a z or a t   b o ' l i m i n i n g   vakillari  t o m o n i d a n   q a ­

bul  qi li nadi .  Bu  esa  b a z a   k o r x o n a n i n g   b u y u r t m a l a r i   b r ak la rs i z 

va  e 't ir ozs iz   b aj ar il is hi ni   t a ’minl aydi .  O ' q u v c h i l a r   ishlab  t op g an  

pul  m a k t a b   hi so bi ga   o ' t k az i l a di .   A n a   shu  m a b l a g ' d a n   e ng  ya x­

shi  n a m u n a   k o' r sa tg a n  o ' q u v c hi la rg a   q i m m a t l i   s ovg' alar  ol inadi,  

ishlab  c hi qa r is h   o t r y a d l a r i n i n g   a' zolari  y ak k a  t ar t i b d a   ish  haqi  

oladilar.  Br igad i r  o 'qi tu vc hi   bi lan  birga  h a r  bi r  o 'qu vc hi   m e h n a t ­

da   qav  d a r aj ad a   q a t n a s h g a n i n i   i fodal aydi gan  t abel ni   yur it ad i.

O ' r t a   va  y u q o r i  s i nf l ar d ag i   o ' q u v c h i l a r   ijtimoiy  foydali,  ishlab 

c h i qa r i sh   m e h n a t  in ing  asosiy  yo' nali shi   s a noat ,   qi sh l oq   xo'jaligi 

va  x i z m a t   ko' r sat ish  s oh a la r id a gi   ish lard i r.  O ' q u v c h i l a r   m e h n a t i -  

n i n g   b os hq a   y o ' n a l i s h l a r i n i   h a m   u n u t m a s l i k   kerak.  Qu yi   va  o 'r ta  

s i nf l ar da gi   o ' q u v c h i l a r n i n g   m a k t a b n i   o b o d o n l a s h t i r i s h ,   t a b ia tn i  

m u h o i a z a   qilish  va  l k k i l a m c h i   x o m a s h y o l a r   yig' ish  kabi  i shl arni  

bajarishi  m a q s a d g a   muvofi qdir.

136

---

O ' q u v c h i l a r n i n g   ijtimoiy  foydali  ishlab  chiqar ish  m e h n a t i n i n g  

a n i q  m a z m u n i n i   h o k i m i y a t l a r   yoki  u l ar   bilan  kelishilgan  hol da 

xalq  maorifi  organlari,  ko r x on a   va  m a k t a b   r ahbarlari  belgilaydi. 

B u n d a   kasbiy t a ’lim  da st ur i,   m ah a l li y  sharoitlar,  kor xon al ar  h a m ­

da  m a k t a b l a r n i n g   ehtiyojlari  hi sobga  olinishi,  o ' qu vc hi la r  m e h n a ­

tini  m u ho fa z a  qilish  qoidalari  va  m e ’yorlariga j iddiy  rioya  etilishi 

kerak.

O' q uv c hi la r   m e h n a t i n i n g   tashki li y  s hakllari  h a r   xil  bo' lishi 

m u m k i n ,   lekin  ular  i s h n i n g   m a z m u n i   va  hajmiga,  doimiyligi 

yoki  vaqtinchaligiga,  o ' q u v c h i l a r n i n g   yoshiga  qarab  belgilanadi. 

B u l a r d a n   eng  asosiysi  o ' q u v c h i l a r n i n g  

ishlab  chiqarish  b riga­

dasi,  o ' r m o n   xo'jaligi,  m e h n a t   va  d a m   olish  lageri,  yuqori  s i n f  

o ' q u vc h il a ri n in g   m e h n a t   ot ryadi   va  b o s hq a   m e h n a t   bi rl ashmalar i,  

m a k t a b l a r a r o   mar ka zi y  k o r x o n a n i n g   o' quv  sexidagi  va  m a k t a b  

ustaxonasidagi   d o i mi y   yoki  v a qti nchal ik,   bir  xil  yoshli  yoki  turli 

yoshdagi  o 'q u vc h il a rd a n  iborat  bo' lishi  m u m k i n .

O' q uv c hi la r   u c h un   m e ’yorlar  u l a r n i n g   yoshi,  jinsi,  ish  sha- 

roitiga  qarab  va  medi ts in a   x o d i ml ar i   bilan  kelishib  belgilanadi.

Xalq  xo'jaligida  o ' q uvc hi la r  m e h n a t i n i   hisobga  olish  va  ularga 

h a q  berish,  rahbar li k  qiluvchi  p e da g og ik   kollektivlar  m eh na ti ga  

ha q  to'lash  belgilangan  t a r t i b d a   a ma l g a   oshiriladi.

O ' q uv c hi la r   m e h n a t i n i   h i sobga  ol ishda  m a k t a b l a r n i n g ,   m a k ­

ta bl a ra r o  m a r k a z l a r n i n g   x od i ml ar i ,  s h un in gd e k,   o'quvchilar, 

brigadirlar  va  zveno  boshliqlari  h a m   ishtirok  etadilar.  O' qu vc hi la r 

ijtimoiy  foydali 

m e h n a t d a   q a nd a y  ishtirok  etgani,  u l a rn i ng  

o' qishga  va  ijtimoiy  foydali  m e h n a t g a   havasini  bahol as hda ,  s h u ­

n in gd ek ,   yuqori  sinfni  biti ruvchi larga  tegishli  belgilar  beri shda 

albat ta  hisobga  olinishi  kerak.

Ijtimoiy-foydali,  ishlab  c hi qa ri sh  m e h n a t i n i n g   peda gog i k  r o ­

lini  oshirish  u c h un   h a r   bir  o' quvchiga  « M e h n a t   daftarchasi» joriy 

etish  maq sa dg a  muvofiqdir.

Ijtimoiy-foydali,  ishlab  c hiqa ris h  m e h n a t i n i n g   ayri m  t as h-  

ki li y-me to di k  va  sotsial-iqtisodiy  mas al al ari ga   e ’t iborni  kuchay- 

tirish  u c h u n   o ' q u v c h i n i n g   m e h n a t   da ft arc ha si da   quydagi  max s us  

b o ' l i m l a r   ajratiladi:

—  o' q uvc hi la r  k o r x onal ar da   bajargan  m e h n a t   obyektlari;

—  baza  korxona  u c h u n   m a k t a b l a r n i n g   va  m a k t a b l a r a r o   mar -  

k a z n i n g   o' quv  u s ta xona lar id a   bajarilgan  ishlari;

—  k a s b - h u n a r   kollej  us ta x on a la ri da   tay y or lan ga n  mahs ul ot;

137

---

--  m a k t a b l a r   va  m ak t a b l a r a r o   t exni k  ijodiyot  markazl ari   ehti- 

yoji  u c h u n   u l a r n i n g   o' quv  ustaxonalari  va  sexlarida  bajarilgan 

ishlar;

—  m e h n a t   va  d a m   olish  lagerida  bajarilgan  ishlar;

—  o 'q uv c hi la r  ishlab  chiqar ish  brigadasida  bajariladigan  ishlar;

—  o ' qu v ch i l a r n i n g   m e h n a t   b i rl ashma la rida   bajariladigan  i sh ­

lar;

—  t a ’lim  mu as s as as i ni ng   o' quv  xo ‘jaliklariga  y o rd am   b o' yi cha  

bajarilgan  ishlar;

—  tabi atni ,  h ay vo n la r ni   va  vodgorliklarni  m uh o f a z a   qilish 

bo' yi cha  bajarilgan  ishlar;

--  m a k t a b n i ,   baza  korxona  maydoni   va  b os hqa   obyektlarni 

o bo do nl as ht ir is h  bo' yi cha  bajarilgan  ishlar;

—  i kk il amc hi   xomashyol ar   yig'ish  b o' yi cha   bajarilgan  ishlar;

—  elektr  energiyasi,  metall  va  boshqa  mat eri all arni   tejash 

bo' yi cha  bajarilgan  ishlar;

—  o 'quv  ishlab  chiqarish  faoliyati jar ay on id a  vaqtni  tejash  b o ' ­

yicha  bajarilgan  ishlar.

M a n a   shu  ijtimoiy  foydali,  ishlab  c hiqa ris h  m eh n a t i   t urlari- 

ning  h a r   biri  o' z  o' rni   h a m d a   vazifasiga  ega.  Bi nobari n,  u l a r n i n g  

har   biri  m e h n a t   va  kasbiy  t a ’lim  nuqtayi  n a z ar i d a n   h a m ,   m e h n a t  

va  iqtisodiy  tarbiva,  s h un i ng d e k,   kasb  t an l as h  va  ishga  joyla- 

shish  nuqtayi  n a z a r i d a n   h a m   m u h i m d i r .   S h u n i n g   u c h un   h a r   bir 

o' quvchi  ijtimoiy  foydali,  u n u m l i   m e h n a t d a   q atnas hi shi   zarur.

O ' q u v c h i n i n g   m e h n a t   daft archasi   u n i n g   m a kt a bd ag i   b u t un  

ta' l im  davrida  yuritiladi.  M a n a   s h u la r n i n g   h a m m a s i   ijtimoiy 

foydali,  ishlab  chiqar ish  m eh na t i  t a s h k i lo t ch il a ri n in g   diqqat- 

e ' ti bor ini  

o ' q u v c h i l a r n i n g  

m e h n a t d a  

c h in i q i s h i n i n g  

asosiy 

y o' nali shini   xarakterlaydigan  m u h i m   t a' l im- ta rb iy a  va  ishlab 

chiqarish  vazifalariga jal b  etadi.

Ijtimoiy-foydali 

m e h n a t d a g i  

katta 

muvaffaqiyatlar  u c h u n  

o 'q uv ch il ar   m e h n a t i n i   tashkil  etuvchi lar  va  r ahba rla r  rag'- 

batlantiriladi  va  h u k u m a t   mukofotlariga  t a q d i m   etiladi.

Korxonalar,  m a k t a b l a r   va  m a k t a b l a r a r o   t exni ka  mar ka zl ar i 

k o m b i n a t l a r i n i n g   r ahbarlari   o ' qu v c h il a r   m e h n a t i n i n g   xavfsizligi 

u c h u n  s ha xs an   m a ’sul  hisobl anadil ar.   Ul ar   o ' q u v c h i l a r i n i n g   ij­

t imo iy   foydali,  u n u m l i   m e h n a t i ,   xavfsizlik  texnikasi,  m e h n a t  

m uho f az as i  va  ishlab  c hi qa ri sh   sanitariyasi  qoi dal ari ga  jiddiy 

rioya  qi li ng an   holda  t as hk il   etilishi  za ru r li gi ni   n a z a r d a   t uti sh-

138

---

lari  kerak.  M e h n a t   sharoitlari  m e h n a t   kasaba  s o y u z l a r i n i n g   s ani - 

t a r iy a- ep id emo lo gi ya   x i zma ti ,   y o n g ‘in,  t exni ka  inspeksiyalari 

va  z a r u r   h ol lar da  davlat  nazorati   bilan  kelishib  t ashkil  qi li nishi  

lozim.

0 ‘quvchil ar   dastlabki  medi ts ina  ko ‘rigidan  o ‘tkazilib,  u l a r n i n g  

salomatligi  haqida  s hif okor ning  xulosasi  yoziladi,  ularga  m e h n a t -  

ni ng  xavfsiz  usullari  o ‘rgatiladi  va  y o‘r i q n o m a   berilib,  belgi langan 

f o r m ad a   j u r na l g a  qayd  etiiadi,  ijtimoiy  foydali  m e h n a t d a   q a t n a -  

shishlariga  r uxsat  etiiadi.

Mehnat   praktikasini  o ‘t kazishda  shuni  unut masli k  kerakki, 

o'quvchilarni  o'z  yoshlariga  nomuvofiq,  epidemiologik  j ihati dan 

xavfli,  tungi,  bayram  kunlaridagi,  zaharli  ximi kat lar  qo'llanadigan, 

o' smirlar  uchun  belgilangan  me'yorlardan  og'ir  narsalar  ko'tari- 

ladigan  va  tashiladigan  ishlarga jalb  etish  taqiqlanadi.

K a s a b a   u y u s h m a l a r i n i n g   t e x n i k a   inspeksi yasi ,  k o r x on al a r -  

n i n g   k as ab a  u y u s h m a l a r i ,   mao r if,   s o g i i q n i   saqlash  o r g a n -  

lari  o ' q u v c h i l a r n i n g   ijtimoiy  foydali,  ishlab  c h i qa r is h   m e h n a t i  

u c h u n   m e ’yor  va  xavfsiz  sharoi t  yarati 1 ishi  us ti da   n a z o r a t   olib 

bo rad il ar .