O 'z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L iy va o 'r t a m a X s u s

Kasb  tanlashga  yo'llash.  K a sb   t a ’limi  psixologiyasining  asosiy 

m u a m m o s i   —  sh a x sn in g   kasbga  y a ro qliligini  a n iq la s h ,  un i  ta y ­

yorlash,  m e h n a t   faoliyatiga  yo'llash  m asalalarid ir.  B ular  profes- 

s io g ra fiy a d an   b o s h la n a d i.

Professiografiya.  Inso n g a  q o 'y ila d ig an   ta la b la r  n u q ta y i-n a z a ri- 

d a n   k a sb la r  va  uni  o 'z   ichiga  olgan  ixtiso slik larin i  u m u m l a s h t ir i b  

tav sifla n ish i  professiografiya  deyiladi.  Professiografiya  natijasi 

p ro fe s s io g ra m m a   bo'lib,  bir  kasb  doirasidagi  ix tiso sla rn in g   i n s o n ­

ga,  o d a m l a r   g u r u h ig a   qo'y ish i  m u m k i n   b o 'lg an   tala b la r  asosida 

tu z ilg a n   u r n u m la s h tir ilg a n   tavsifn o m alard ir.  P ro fe s s io g ra m m a - 

n i n g   bir  q ism in i  psixologik  p ro fe ssio g ra m m a,  qolgan  bir  q ism in i 

in so n   psixikasiga  q o 'y ila d ig an   talablar,  ya'ni  kasb  qobiliyatlari 

ro'yxati  tash k il  qiladi.  Professiografiya  k asblar  klassifikatsiya- 

sini  h a m   o 'z   ichiga  oladi,  bu  turli  m e z o n la r   b ilan  ifodalan adi: 

texn o lo g ik ,  gigiyenik,  psixologik  va  boshqaiar.  H a r   q a n d a y   k a s b ­

ni  o 'rg a n is h   va  tavsiflash  h a r  d o im   m a ’lum   m a q s a d n i  ko'zlaydi 

va  shu  m aq sa d g a   b o 'y s u n a d i.  P ro fe s s io g ra m m a la r  qu yidagi  va/.i- 

falarni  bajarishga  q ara tilg a n   x illard a   b o'lishi  m u m k in :  ka drla r 

tayvorgarlig in i  asoslashga,  gigiyenik  sh a ro itla rn i  hisobga  olish  va 

u n i  s o g 'lo m lash tirish g a ;  kasb  ta n  lash ni  asoslashga;  kasbiy  m a s la ­

hat  va  kasbiy  tan lo v n i  asoslashga;  m e h n a tg a   b a h o   b erish  talabla- 

rini,  m e h n a t  xavfsizligi  darajasi ni  k o 'ta rish   va  boshqaiar.

Kasb  ta n la s h g a   yo'llash  va  kasb  m a s la h a tla r in i  u yu shtirish. 

K asb  ta n la s h g a   yo'llash  eng  avvalo  o d a m   im k o n iv atlari  va  u  va- 

sh ayotg an  m u h it n in g   bir  q a n c h a   s h a ro itla rin i  o 'r g a n is h d a n   b o s h ­

lanadi.  B u la rn i  u m u m l a s h t ir i b   m e h n a t   ekspertizasi  deb  aytiladi. 

M e h n a t  ek spertizasi  bu  o d a m n i n g   a n iq   kasb  b o 'y ic h a   m e h n a tg a  

y a ro q lilig in i  m a ’lum   m u ta x a ssisla r  t o m o n i d a n   a n iq la n is h id ir. 

O d a m n i n g   u  yoki  bu  m e h n a t   turiga  yaroqliligi  q uy idag ilarg a 

bog'Iiq  b o 'lishi  m u m k i n :   yoshiga;  tegishli  bilim ,  k o 'n i k m a   va 

m a la k a g a   ega  b o'lishga;  m a z k u r   kasb  b o 'y ich a   ishlashga  qiziqish 

va  iste ’d o d i  m avjud  b o ‘Hshiga.  B u n d a n   ta sh q a ri  yash ayo tgan  ijti­

m oiy  m u h it   va jin sig a   h a m   bog'Iiq  b o 'lishi  m u m k i n .

385

---

M e h n a t  ekspertizasiga  turli  m utaxassislar  va  ta s h k ilo tla r  jalb 

qilinadi:  shifokorlar,  psixologlar,  pedagoglar,  injenerlar  va  bosh q a  

m utaxassislar  qabul  h a y ’atlari,  x o d im la r   b o 'lim i,  tibbiy  ekspert 

h a y ’ati,  xarbiy  v rac h lik   kom issiyalari,  lokom otiv  m a s h in is t- 

lari,  shofyorlar,  shax tyorlar  va  b o s h q a la rn i  ta n la s h   h a y ’atlari  va 

boshqalar.  M e h n a t  ekspertizasi  tash k iliy   s h a k lla rid a n   q a t ’i  n a z a r  

quyidagi  u m u m iy   m asa lala rn i  hal  qilish  bilan  s h u g ‘ullanadi:

1.  O d a m   m a ’lum   ishni  b o s h la b   keta  oladim i?

2.  Tegishli  lavozimda  ishni  d av om   ettira  oladim i?

3  O d a m d a n   qaysi  soha  yoki  vazifada  fo ydalanish  m a'qul?

4. 

Baxtsiz  h o d isa   y u z   b e r g a n d a ,  b u n g a   o d a m   qay  d a ra ja d a  

aloqador,  ishga  qabul  q ilin g an ,  ta y in la n g a n la rc h i?

M e h n a t   faoliyatining  b a rc h a   tu rla rid a   m e h n a t  ekspertizasi- 

n in g   asosiy  vazifasi  quyidagilardir:

1.  O d a m n i n g   yoshiga,  salom atligiga,  m a ’lum o tiga,  psixologik 

va  b osh q a   xususiyatlariga  m o s  kelm ay dig an   ishga  kirib  q o lis h n in g  

oldini  olish;

2.  M a z k u r   kasbga  eng  qobiliyatli  kishini  ta n la b   olish;

3.  Tasod ifan   shu  kasbni  t a n la b   ishga  kirg an   o d a m n i   о 7   vaqti- 

da  chetlatish,  m os  keladigan  bo shq a  ishga  o ‘tkazish;

4.  O d a m n i n g   qaysi  kasbga  varoqli  e k a n lig in i  o 'rg a n ib   chiqib, 

u  voki  bu  faoliyat  tu rin i  tavsiya  qilish.

Psixo diag no stika  m a ’lum o tlari  asosida  istiqboldagi  psixologik 

m e h n a t  ekspertizasi  k is h in in g   kelgusi  m e h n a t   faoliyatini  belgi- 

lashga  y o rd am lashad i.

Bu  ta la b la rn i  h a r  bir  p edago g   va  o t a - o n a l a r n i n g   bilishi  va 

am a l  qilishi  ayniqsa,  o 'q u v c h in in g   9 -sin fn i  tugatishi  va  hayot 

yo ‘lini  belgilab  olishi  d av rid a j u d a   m u h im d ir .

M e h n a t  ekspertizasi  k u z atilay o tg an  s h a x sn in g   o ‘tm is h i,  o'quv 

va  ishlab  ch iq arish   faoliyatini  tah lil  qilish,  b aholash   va  u n in g  

x a to la rin i  a niqlashga,  ay rim   ko'ngilsiz  holatlarga  sabab  bo'lgan 

h o la tla rn i  (falokat,  n u q so n li  m a h s u lo t,  ja ro h a t)  o 'rg an ish g a   xiz- 

m at  qiladi.  Bu  o'quvchi  yoki  is h c h in in g   kelgusi  m e h n a t  faoli­

yatini  belgilab  olishida  katta  a h a m iy atg a   ega.

M e h n a t  ekspertizasi  bir  v a q tn in g   o 'z id a   kasbga  yo'llash 

m u a m m o l a r i n i   hal  qilishga  h a m   y o rd am   beradi.  K asb  ta n la s h g a  

yo'llash  bu  psixologik-pedagogik,  tibbiy  va  davlat  tadb irlari  m aj- 

m u i  bo'lib,  hayotga  k irib  kelayotgan  o d a m g a   ilm iy  asoslang an 

shaxsiy  xususiy atlarini  h isobga  olg an   h o ld a   ja m iy a t  va  shaxsiy

386

---

m a n f a a tla r g a   m os  k eladig an   faoliyat  tu r i n i   ta n la b   o lis h d a   yor­

d a m   berish d ir.  K i s h in i n g   q obiliyatariga  m o s  k e lm a y d ig a n   kasb 

ta n l a n is h i   k o 'p in c h a   fojialarga  sabab  b o i i b ,   shaxs  u c h u n   m o d ­

diy,  m a ’naviy  z a r a r   yetkazishi  b ilan  ja m iy a tg a   h a m   q im m a tg a  

tu s h is h i  m u m k i n .   O ila  va  ja m iy a t  m a b la g ‘ini  sovurish,  k a d rla r 

q o ‘n im sizlig i,  q ay ta  tayyorlash  h a ra k a tid a g i  x a ra ja tla rn in g   ortishi 

va  h.k.  K asb   t a n la s h g a   yo'llash  m u a m m o l a r i   o d a m l a r n i   a z a ld a n  

ta s h v is h la n tir ib   kelgan.

K asb  ta n la s h   davlat  a h a m iy a tig a   ega  m asala  ek anligi  b irin - 

chi  m a r t a   I sp a n iy a d a   1575-yilda  X u a n   U a r te   to m o n i d a n   o ‘rtaga 

q o 'y ilg a n   va  da vla tda   bu  m asa la   b ila n   sh u g ‘u lla n a d ig a n   o d a m l a r  

va  ta s h k ilo tla r  b o 'lis h i  k e rakligini  t a k l i f  qilgan  edi.  IX  asr oxiri  va 

X X   asr b o s h la r id a   q a to r   m a m la k a t la r  o lim la ri  va j a m o a t   arboblari 

(A Q S H ,  G e r m a n i y a ,   Fransiya,  Rossiya  va  boshqalar)  yirik  ishlab 

c h iq a ris h   s a n o at  k o rx o n ala ri  u c h u n   y o s h la rd a n   m ax su s  tayyorgar- 

lik  k o 'rg a n   k a d rla rn i  ta n la b   olish,  o ‘qitish,  kasb  o ‘rgatish  zarurligi 

m a sa lasin i  q o ‘ydilar.

A s r i m i z n i n g   6 0 - y i l l a r i d a n   b o s h la b   s o b iq   ittif o q   d a v r i d a

V.N.  Sh u b k in ,  L.L.  K ondratyeva  ,  L.V.  Botyakova,  G .G .  G olubev, 

A.Y.  G o l o m s h t o k   (R o s s iy a ) ,  K.  D a v la to v ,  V.  C h i c h k o v ,  A.  Is- 

moilov,  N.  Shodiyev  ( 0 ‘zbekiston)  va  b o s h q a la r  s h u g ‘ullandilar. 

Bu  d o lz a rb   vazifani  hal  qilish  m a k ta b d a g i  p o litex n ik   t a 'l i m   z im - 

m asiga  y u k latild i,  biro q   k u tilgan  n atijani  h a r   d o im   h a m   beraver- 

m adi.  K asb   ta n la s h g a   yo'llash  m a s la h a t  b e ris h d a n   n a rig a   o ‘tm a d i.

K.  Plato nov   kasb  ta n la s h g a   y o i l a s h n i n g   kom pleks  d a stu rin i 

ishlab  chiqib,  «kasb  tan la sh g a   yo'llash  uchb urchag i»  sxem asini 

t a k l if   qildi.  U n in g   bir  t o m o n i,  k a sb la rn in g   kishi  va  u n in g   orga- 

n iz m ig a   q o 'y a d ig a n   talablari.  Ik kin ch i  to m o n i,  b o z o r  im k on iyat- 

lari  (m e h n a t  bo zo r talablari,  qaysi  k asbd ag ilar kerakligi).  U c h in c h i 

to m o n i,  o ‘s m ir   q ob iliyatlarini  bilish  va  davlat  siyosatida  hisobga 

o lish d a n   iborat.  Kasbiy  m aslah at  kasbga  yo‘naltirish  t iz im i n in g  bir 

qism i  b o ‘lib,  o d a m n i n g   qobiliyatlarini  o ‘rganishga,  tegishli  m asla- 

h a tla r  berishga,  batafsil  s h a k lla n is h in i  t a ’m in la s h g a   x iz m a t  qiladi. 

B u n in g   uch   bosqichi  bor:  tayyorlov,  hal  qiluvchi  va  aniqlovchi.

K asb  ta n la s h   va  kasbga  m o sla sh ish   qaysi  b o s q ic h la rn i  o'z 

ichiga  oladi?

Tayyorlov  b o s q ic h id a   oiladagi,  m a k ta b d a g i  o ‘rg an ish ,  y a ’ni 

o ‘qish  d av rid ag i  o lad igan  m asla h atla r.  Y ak unlovchi  tayyorgarlik

9 -sinfdag i  olib  b o rila d ig a n   ishlar,  o ‘q ish n i  davom   e ttirish   s haklin i

387

---

ta n la s h   bilan  bog'Iiq.  A niqlovchi  kasbiy  m as la h at  o 'r t a   m a k ta b  

d o ira sid a n   tash q a rig a   chiqadi.  Bu  kollejda,  litseyda,  oliy  t a ’lim  

m u assasasida  davom   etadi.  Kasbiy  tan lo v   —  m e h n a t   istiqboli 

ekspertizasi  shakli  b o i i b ,   o d a m n i n g   qaysi  kasbga  yaroqliligi  h a ­

qida  kafolat  berish  bilan  bog'Iiq  jaray o n.  E ng  m u h im i   qaysi  kasb 

u n in g   u c h u n   n o m a q b u l,  zararli  e k a n lig in i  o g o h lan tirish d ir.

Kasbiy  tanlov  natijalari  k a s b -h u n a r   kollejlarida  hisobga  olinib 

o'quvchi  qaysi  kasb  b o ‘yicha  o'qishi  yoki  boshqa  sohaga  ishga 

o ‘tkazilishi  m u h o k a m a   qilinadi.  Kasb  qobiliyati  vaziyatga  qarab 

o ‘zgarishi  m u m k in .  S h u n in g   uch u n  z a ru r  sharoitlar  yaratish,  kel- 

gusi  faoliyat  tu rin i  belgilab  olishga  m asla h at  berilishi  m u m k i n . 

Kasbiy  m a s la h a tn in g   pirovard  natijasi  shaxs  m oyilligini  a n iq la sh - 

dir.  M ovillik  shaxs  sifati  bo'lib,  u n in g   tarkibiga  m a 'lu m   faolivatga 

qiziqish  va  uni  bajarishga  intilish,  o ‘z - o ‘ziga  a s oslan gan  b a h o   b e ­

rish  kiradi.  M oyillikning  ikki  turi  bor:  potensial  va  faol  moyillik. 

Potensial  moyillik  ko 'p inch a  kishini  y a sh irin g a n   im koniyatlari 

bilan  bog'Iiq.  h a tto   o'zi  h a m   bilm asligi  m u m k i n .  Faol  m oyillik 

bevosita  ish ja ra y o n id a   nam oyon  bo'lad ig an   qiziqish  bilan  bog'Iiq.