O 'z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L iy va o 'r t a m a X s u s

1.  Mezonning  ilmiyligi.  Bu  m e z o n n in g   m ohiyati  s h u n d a n   ibo- 

ratki.  o 'q u v e h ila rn i  kasbga  yo'naltirish  m a z m u n id a   ijtimoiy  va 

ilm iy -te x n ik a   taraqqiyoti  y u tuq lari,  sh u n in g d e k   faoliyatning  h ar 

xil  turlari  uch u n   sh a ro itla r  yaratish  h a m d a   p olitexnik  b ilim la rn i 

va  u i n u m m e h n a t   m a la k a la rin i  s h a k lla n tirish ,  shaxsni  h a r  t o m o n -  

lam a  tarbiyalash,  s h a x sn in g   kasbiy  iste'dodlari,  qobiliyatlari  va 

q iziq ish larini  a n iqlash   va  rivojlantirish  aks  etadi.

2.  Yuksak  ilmiy-amaliy  ahamiyatlilik  mezoni.  A n a   shu  m e- 

zonga  asoslanib,  kasbga  yo'naltirish  m a te ria lla ri  m a z m u n ig a  

fan  va  a m a liy o tn in g   h a m m a   e 'ti r o f   qilgan  y u tu q la rin i,  obyektiv 

fanlararo  aloqaga  va  a m a liy   q o 'lla n ish ga   ega  bo'lgan  p o litex n ik  

yo'nalish d ag i  texnikaviy  m a i u m o t l a r n i   kiritish  lozim.

3.  Hammabop  mezon.  M a z k u r   m ezonga  asosan  o 'q u v e h ila rn i 

kasbga  y o 'naltirish   m a z m u n i  u la rn in g   yosh  xususiyatlariga  niu- 

vofiq  bo'lishi  kerak.

4.  Oqilonalik  mezoni.  Bu  m e z o n n in g   m ohiyati  shuki,  kasbga 

yo 'naltiruvchi  m a te ria lla rn in g   hajm i  o 'q u v chilarga  j u d a   ko'p,  or- 

tiqeha  ish  to p sh irm a y ,  shu  m a te ria lla rn i  o 'rg a n is h   u c h u n   ajratil­

gan  vaqt  m iq d o rig a   m o s  bo'lishi  lozim.

5.  Uzyiy  o'zoro  bog'liqlik  mezoni.  Ushbu  m e z o n n in g   m ohiyati 

s h u n d a n   iboratki,  professiografik  m a te ria lla r  tabiiy  ravishda  dars 

va  tarbivaviy  tad b irla r  m a z m u n ig a   kiritilishi,  b u lar  zo'rlab   qabul 

qildirilm asligi  va  lo 'n d a   bo 'lishi  kerak.

Kasb tanlashga yo'llash komissiyalarini tashkil qilish; o'qituvchilar 

bilan  metodik  ishlarni  tashkil  qilish;  o'quvchilar  bilan  ish lash;  ota- 

onalar  bilan  ishi ash.

Kasbga  yo'naltiruvchi  o 'q uv -m eto d ik  xonani  tashkil  qilish- 

da  va  u n in g   ishiga  y o rdam lash ish d a  m eh n a t  ta'lim i  o'qituvchisi 

katta  a h am ivat  kasb  etadi.  K o'pgina  m ak ta b la rd a   m e h n a t  t a ’limi 

o'qituvchilari  ana  shunday  x on alarn ing   tashkilotchilari  hisobla- 

nadilar.  M aktabd agi  kasbga  yo'naltiruvchi  o 'q u v -m e to d ik a   xonasi

354

---

o 'q u v c h ila rn i  kasbni  ongli  ravishda  tan la sh g a   tayyorlash  sohasida 

u lar  bilan,  o ta - o n a la r   bilan  m u n ta z a m   ish  olib  borish  u c h u n ,  shu- 

n in g d e k  kasbga yo'naltirish ishini ado  e tis h d a o 'q itu v ch ilarg a , korxo- 

n a la r n in g   x o d im larig a   m etodik  y o rd am   berish  u c h u n   xizm at  qila­

di.  Shu  sa b a b d a n   x o n a n in g  jih o z la n ish i  va  vaziyati  o 'q u v c h ila rn in g  

m u a y y a n   psixologik  kayfiyatini  k o 'tarishg a  k o 'm ak la s h is h i,  bu  yer- 

da  u la rn i  qiziqtiruvchi  savollarga javob  olish  im koniyati  yaratilishi, 

xonaga  kelish  ehtiyojini  tu g'dirishi  m u h im d ir.

K asbg a  y o 'n a ltirish   x o n a s in in g   ish  m a z m u n i:

—  ish la b   c h iq a r is h n i n g   turli  t a r m o q la r i   to 'g 'ris id a   o 'q u v c h ila r ­

ni  x a b a rd o r   qilish,  eng  k o 'p   tarq a lg a n   k asblar  bilan  u la rn i  ta- 

n ish tiris h n i;

—  o 'q u v c h il a r n i n g   m e h n a t  faoliy atin in g   m u a y y a n   tu rla rig a   oid 

qiziqishla ri,  m ayllari  va  qobi 1 iyatlarini  a n iq la s h   h a m d a   rivojlan- 

t i r i s h n i ;

—  o 'q u v c h ila rd a   sh a x sn in g   tegishli  psixofiziologik  xislatlariga 

m os  b o 'lg a n   va  j a m iy a t n in g   kad rlarg a  b o 'lg a n   tala b -e h tiy o jla rin i 

h isobga  o lad ig a n   kasbiy  n iy atla rin i  s h a k lla n tiris h n i;

—  kasb  ta n l a s h ,  ishga  jo y la sh ish   va  o 'q is h n i  davom   ettirish 

m a s a la la ri  y u z a sid a n   o 'q u v c h ila r  u c h u n   p e d a g o g ik   m a s la h a tla r  

ta s h k il  q ilishn i;

—  o 'q itu v c h ila r   va  b osh qa  x o d im la r   b ilan  m e to d ik   ishlar  olib 

borish  ( p e d a g o g ik   o 'qishlar,  m a ’ru za lar,  s e m in a rla r,  yakka  ta rtib - 

dagi  m a s h g 'u l o tl a r   o 'tk az ish )n i;

—  o 'q u v c h ila r n i  kasbga  y o 'n a ltirish g a   oid  ilg'or  ta jrib a n i  o 'r g a ­

nish   va  u m u m l a s h t ir i s h n i ;

—  o t a - o n a l a r   bilan  ish  olib  bo rish   (y ig'ilishlar,  m a ’ruzalar, 

u c h ra s h u v la r,  y akka  tartib d ag i  m a s la h a tla r   o 'tk a z is h )n i;

—  o 'q u v c h ila rn i  kasbga  y o 'n a ltiris h   m a sa lala ri  y u z a sid a n   m e h ­

nat j a m o a la r i   va ja m o a tc h i li k   bilan  a lo q a n i  a m a lg a   o s h irish n i  o'z 

ichiga  oladi.

A n a   shu  ish la rn i  olib  borish  u c h u n   kasbga  y o'n a ltirish  xona- 

larida,  o d a td a ,  ikki  b o 'lim d a n :  ax b o ro t  va  m e to d ik   b o 'l im la r d a n  

iborat  ekspozitsiya jih o z la n a d i.

A x b o ro t  b o 'lim id a   o 'q u v c h ila rn in g   kasb  ta n la s h ig a   k o'm ak - 

la s h a d ig a n   m a ’lu m o tla r   bilan  p edagoglar,  o 'q u v c h ila r   va  u la r n in g  

o t a - o n a la r i   h a q id a   m ate ria lla r  to 'p la n a d i.

M e to d ik   b o 'lim d a   o 'q u v c h ila r  va  u l a r n i n g   o t a - o n a la r i   bilan 

kasbga  y o 'n a ltiris h   ishini  olib  b o r is h n i  tas h k il  qilishga,  u n in g

355

---

shakl  va  m eto d la rig a   oid  o ‘qituvchilar  u ch u n   tavsiyalar  b erilgan 

bo'ladi.

Kasbga  yo‘naltirish   xonasiga  quyidagi  m a z m u n d a g i   m a t e r i a l ­

lar  qo'yiladi:

—  atoqli  j a m o a t  arbo b lari,  olim lar,  yozuvchilar,  p e d a g o g la r  va 

shu  k a b ila rn in g   m e h n a t  va  kasb  tan la s h   ha qid a   bildirgan  fikrlari; 

shu  sohaga  oid  davlat  hujjatlarid an   o lin g a n   nusxalar;

—  «Kasbni  to ‘g ‘ri  ta n la s h   n i m a n i   bildiradi?»,  «T anlangan  kasb 

to m o n id a n   q a n d a y   talab lar  q o ‘yiladi?»,  «Kasb  ta n la s h d a   xato 

qilm aslik   u c h u n   n i m a la r n i   bilish  kerak?»,  «Shifokor  m a s la h a t- 

lari»  (kasb  tan la s h g a   to'g 'ri  k elm aydigan  fikrlar  haqidagi  stend), 

«Psixolog  m aslahati»  (o'z  kasb  t a n la s h in i  tu s h u n g a n lik   t o ‘g ‘risida, 

qiziqishlar  va  q ob iliyatlarni  rivojlantirish  haqida);

--  m a ’l u m o t n o m a   m ateriallari:  «O'qish  u c h u n   qaysi  joyga  b o -  

rish  kerak?»  (qishloq  k a s b - h u n a r   kollejlari,  oliy  o ‘quv  y u rtla ri 

to 'g 'risid a ,  b ularga  qabul  qilish  sh a rtla ri,  b u la rd a   egallash  m u m ­

kin  b o 'lg an   kasblar  va  m u tax assislik lar  h a q id a   m a ’lum otlar), 

«Ishlash  u c h u n  

qaysi  jo y g a 

borish  kerak?»  (ishlab  c h iq a rish   kor- 

x o n a la rin in g   yetakchi  kasblari,  sh ah ar,  t u m a n ,  viloyatlar  m u hto j 

b o 'lg a n   kasblar  t o ‘g'risida  m a ’lumotlar);  p rofessiogram m alar;

—  « O ta - o n a l a r i n g iz n i n g   kasblari»  ( o ta - o n a la rd a n   ishlab  c h iq a ­

rish  ilg'orlari,  ra ts io n a liz a to rlar  to 'g'risida  yorqin,  m aro q li  h ik o - 

yalar),  «Biz  tan la yotg a n   vo'llar»  (m a k ta b la rn i  bitirib  ch iq u v c h i- 

lar,  u la r n in g   m e h n a t d a   e rish g a n   m uvaffaqiyatlari  haqida),  «Yo'l 

k o 'rca tu v c h ilarim iz»   (ishlab  chiq arish   k o rx o n a la rn in g   ilg'or  ish- 

chilari  to'g'risida).

B u n d a n   tas h q a ri,  xonaga  a s b o b - u s k u n a la r n in g   m ake tla ri, 

tayy o r  m a h s u lo t  n a m u n a l a r i   q o ‘yilgan  bo'lishi  m u m k in .

A udiovizual  a x boro tni  tash kil  qilish  u c h u n   xona  t a ’lim n in g  

texnikaviy  vositalari  kin o p ro y e k to rlar  va  slaydo-proyektorlar, 

k o m p y u te r   vositalari,  k in o film la r   va  slaydlar,  k in o e k r a n ,  m ag - 

nitofonlar,  m usiqali  va  m agnitli  m ateriallari  b o 'lgan  fonoteka, 

videotekasi  b o ‘lgan  v id e o m a g n ito fo n la r  bilan  jih o z la n a d i.

X o n a d a  

m a ’n a v iy -a x lo q iy  

m a ’l u m o t n o m a l a r ,  

i l m i y - o m -  

m a b o p   k i to b l a r d a n   va  tegishli  bad iiy   a d a b iy o td a n   ibo ra t  k u - 

t u b x o n a ,  r o 'z n o m a la r ,  o y n o m a l a r   a lb a tta   b o 'lis h i  k erak.  B a ’- 

z an  x o n a la r d a   kasbga  y o ‘n a ltir is h g a   oid  b iblio g ra fiy a   t u z a d ila r , 

b u n d a n   o ‘q u v c h il a r   h a m ,  o ‘q itu v c h ila r   h a m   fo y d a la n is h la r i 

m u m k i n .

356

---

M a m la k a td a g i  kasbga  y o 'n a ltiru v c h i  bir  q a n c h a   o 'q u v - m e t o -  

d ik  x o n a la r n in g   ish  tajribasi  sh u n i  k o 'rsa ta d ik i,  x ona  m a te ria lla - 

rin i  faol  o'z la s h tiris h   va  u la rd a n   foydalanish  u c h u n   shu  x o n a la r- 

d a   o 'q u v c h ila rd a n   m a s la h a tc h i  y o 'lb o sh c h ila r  rolini  ba ja radiga n 

faollarni,  s h u n in g d e k   m a k t a b la r n in g   yu q ori  s i n f   o 'q u v c h ila ri, 

bitiruvchilari,  o ta - o n a la r ,  ishlab  c h iq a rish   t a ’limi  ustalari,  ish ­

lab  c h iq a rish   p e s h q a d a m la r i,  ishlab  c h iq a ris h   k orxo nalari  kich ik 

m u taxassislari,  m a k t a b   o 'qitu v ch ilari  ish tirok ida  m a ’r u z a c h il a r  

g u r u h i n i   tashkil  qilish  m a q s a d g a   muvofiqdir.

Kasbga  y o 'n a ltiru v c h i  m a k t a b   o 'q u v - m e t o d ik   x o n a s in i  tash k il 

qilish da  o 'q u v c h ila rn in g   o 'zlari  katta  e ’tib o r berishlari  lozim.  U la r 

m e h n a t  o'qituvchisi  rah barligid a  x o n a n i  jih o z la s h d a ,  e k sp o n a tla r 

yig'ish,  saqlash  u c h u n   planshetlar,  tag lik la r  va  shu  ka bilarni  tay- 

yorlashda  y o rd am   b e ris h la ri  m u m k i n .  Kasb diagnostikasi  b o 'y ic h a  

a s b o b la r  tayyorlash  ja r a y o n i  bolalarda  katta  qiziqish  tu g 'd ira d i.

8—9 - s i n f la r n in g   o 'q u v c h ila ri  s an oat  n a m u n a l a r i n i   asos  qilib  olib, 

a n a   s h u n d a y   k o n stru k s iy a la rn i,  te x n ik a   o b y e k tla rin i  yara tish lari 

m u m k i n .  B a’z an  m a k t a b   o 'q u v c h ila ri  y a ratg an  a s b o b la r  s a n o a t- 

d a   yasalgan  a s b o b la rd a n   h a tto   u stu n   tu ra d i.  O 'q u v c h ila r   o'zlari 

y a ra tg an   d iag n o stik a   u s k u n a la r id a   ishlab,  m u s t a h k a m   a m a liy  

m a la k a   va  m u a y y a n   tex nikaviy  b ilim   oladilar.  Bu  b ilim la r   rivoj- 

lantirilib,  ilm - f a n n in g   m u a y y a n   soh a sin i  c h u q u r   o 'r g a n is h   u c h u n  

x iz m a t  qilishi,  k e y in c h a lik   ongli  ravishda  kasb  ta n la s h g a   y o rd am  

berishi  m u m k i n .

Shu n d a y   qilib,  m e h n a t   t a ’lim i  o'qituvchisi  m a k t a b n in g   o'q uv - 

m e to d ik   xonasi  b ilan   uzviy  aloqa  bog 'lab ,  kasbga  y o 'n a ltirish   ishi 

s a m a ra d o rlig in i  a n c h a   o s h ira d i,  o 'q u v c h ila rn in g   o 'z la ri  kasb  t a n -  

lashlari  u c h u n   m u s t a h k a m   z a m i n   y ara tad i,  u la r n i  d uradgorlik, 

c h ila n g arlik ,  tok arlik ,  frezerlik  va  shu  kabi  b o sh q a   kasblar  bilan 

tan is h tirib ,  o 'q u v e h ila rn i  m e h n a t  faoliyatini  ta n la s h g a   tayyorlash  

u c h u n   s h a rt-s h a r o itla r   vujudga  keltiradi.  O 'q u v e h ila r n i  m e h n a t 

f ao liyatinin g   a n a   shu  turlari  bilan  t a n is h tiris h   h a r   bir  ferm er 

xo'jaligi,  t u m a n ,   s h a h a r d a g i  ishlab  c h iq a ris h   ob y e k tla rid a   bos- 

q i c h m a -b o s q ic h   olib  boriladi.

C h u n o n c h i ,  b irin c h i  bosqich  (kasb  t a ’limi  ja r a y o n id a ,  y a ’ni 

k asb  t a n l a s h n in g   tayy o rgarlik  d avrida)  kasbga  oid  m a s l a h a t ­

lar  berish,  o 'q u v c h ila rn in g   m ay lla rin i,  qob iliy atlarini  va  in d iv i­

d ual  xusu siy atlarin i  hisobga  olib,  kasb  t a n la s h d a   ularga  y o rd a m  

k o 'rsa tis h d a n   iborat.

357

---

I k k in c h i  b o sqich  kasbiy  tayyorgarlik  d a vo m ida   ta n la g a n   kasb 

bilan  b o g 'lang andir.  Pedagog  o 'q u v c h ila rn in g   jis m o n iy   va  aqliy 

rivojlanishini,  qiziqishlari  va  q o biliyatlarini,  o 'z la s h tiris h in i,  u sh - 

bu  kasbni  egallashga  tayy o rgarlik  darajasini,  tibbiy  zid  d a lilla rn i 

bilishi  kerak.

Bu  bo sq ic h n i  kasbga  d o ir  m as la h at  b e ris h n in g   y a k u n lo v - 

chi  bosqichi  deyish  m u m k i n .  B u n d a y   m a s la h a tla rn i  yil  o xirid a  

bitiruvchi  sintda  fan  o 'q itu v ch ilari,  s in f   rahba rla ri,  m a k ta b la r -  

n in g   kasbga  y o 'na ltiruv c h i  komissivalari  va  kasbga  y o 'n a ltiru v c h i 

x o n a la r n in g   x o d im lari,  k orxonalar,  o'quv  v urtla ri  va  ishga 

joy lashtirish  o r g a n la r in in g   x o d im lari  beradilar.

U c h in c h i  bosqichda  aniqlovchi  m asla h at  o 'tk az ila d i.  B u n d a y  

m a s la h a td a n   ko'zd a  tu tilg a n   m aqsad   —  a m a lg a   o s h irilg a n   t a n -  

lovni  aniqlash,  kasb  xato  ta n l a n g a n   t a q d ir d a   esa  bu n i  o d o b lilik  

bilan  tu sh u n tirib ,  bo sh q a   kasbni  ta n la s h n i  m aslahat  berish  lozim .

K asb  tan la sh   (kasbga  yaroqlilik)  kasbiy  ish n in g   b u tu n   t iz im i-  

da  yakunlovchi  b osqichdir.  Ayni  a n a  shu  bo sqich da  x o d i m n i n g  

ta n la g a n   kasbga  uzil-kesil  muvofiqligi  yoki  nom uvofiqligi  a n iq la - 

nadi.  L e k in   kasb  ta n la s h   (kasbga  yaroqlilik)  m e to d la r id a n   kasbga 

y o 'n a ltiris h n in g   faqat  yaku nlo v ch i  bo sq ic h id a   foydalanish  m u m ­

kin,  deb  hisoblash  n o to 'g 'ri  b o 'l u r e d i .   U  yoki  bu  kasbni  egallagani 

h olda  dastlabki  tibbiy-fiziologik  va  psixologik  k o 'rik d a n   o 't m a g a n  

vigit  yoki  qizga  t a n la g a n   kasbi  zid  b o'lishi  h a m   m u m k i n .   Shu 

b o isd a n   kasb  ta n la s h   b o s h la n g 'ic h   b o sq ic h da   h a m ,  s h u n in g d e k  

yaku n lovchi  b o sq ic h da   h a m   o 'tk az ilis h i  lozim.

Kasbga  y a roqlilik  —  ushbu  kasb  b o 'y ic h a   m e h n a t   vazifalarini 

bajarish  uch u n   yaroqli  yoki  yaro q sizligin i  qayd  q ilis h d a n g in a   i b o ­

rat  em as,  albatta.  Kasbga  yaro q lilik n i  b o sh q a  j i h a t d a n   ham :

1)  o d a m   o 'z i  t a n l a g a n   k as b g a  y a r o q l i m i   yoki  yo'qligi;

2)  hayot  yo'lini  ta n l a g a n   c h o g 'd a   u  n im a la rg a   a m a l  qilishi 

lozim  ligi;

3)  u n i  o 'q itis h   m a s a l a s i g a   q a n d a y   qilib   b i r m u n c h a   o q i l o n a   y o n -  

d a s h i s h ,   y a ’ni  u n d a   k a s b g a   y a r o q l i l i k n i   q a n d a y   qilib   m a q s a d g a  

m u v o fiq   t a r z d a   s h a k l l a n t i r i s h ,   ta r b i y a la s h   va  riv o jla n tiris h   m u m -  

k in lig i  j i h a t i d a n   h a m   k o T ib   c h i q i s h   k erak.

B o sh q ach a  qilib  a y tg a n d a ,  u  yoki  bu  kasblarni  egallashga  h a- 

rakat  qilayotgan  o d a m l a r n i n g   tibbiy  k o 'rsatkich lari  bilan  bir  qa- 

to rd a   u lard a   diqq at,  tafa k k ur,  p six o m o to rik a   va  shu  kabi  psixik 

fu nk siya la rni  rivojlantirish  b ilan  bog'Iiq  m u a y y a n   psixologik

358

---

k ayfiyatni  h a m   s h a k lla n tirish   zarur.  K asbga  yaro q lilik   o ‘quv  va 

m e h n a t   faoliyatida  sh a k lla n a d ig a n   shaxs  fazilatidir.  Kasbga  ya- 

ro q lilik n i  o d a m n i n g   kasbga  n isb a ta n   qoyilgan  talablarga  m os 

b o 'lg a n   t u g ‘m a   yoki  hosil  q ilin g a n   psixofiziologik  xususiyatlari 

yig‘indisi  deb  q arash  yaram aydi.  Faqat  b a ’zi  kasblar  (sozanda, 

rassom   va  shu  kabilar)  u c h u n   m u a y y a n   tabiiy  m a ’lu m o tla r  talab 

q ilin ad i.  Shu  b o isd a n   psixolog,  m e h n a t  o'qituvchisi  va  b o s h q a  - 

la r n i n g   vazifasi  o ‘quvchi  kasb  (m utax assislik )n i  yoki  o ‘quv  yur- 

tini  t o ‘g'ri  yoki  n o t o ‘g'ri  ta n la g a n in i;  ta n la g a n   kasbi  yoki  o ‘quv 

y u rti  lining   mayllari  yoki  qobiliyatlariga  m os  yoxud  m os  e m a s - 

ligini;  kasbni  yoki  o 'qu v   y u rtin i  ta n l a s h   vajlari,  o t a - o n a la r n in g , 

o 'q itu v c h ila rn in g   va  shu  k a b ila rn in g   fikri  q a n d a y   e k a n lig in i  a n iq - 

la s h d a n   iborat.  O 'q u v c h ila r n in g   kasbga  b o 'lg an   qiziqishlari  va 

m ayllari  a n a   s h u n d a y   m a ’lu m o tla r  asosida  a n iq la n a d i.