O 'z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L iy va o 'r t a m a X s u s

Tayanch  iboralar: 

Fan  o ‘qituvchisi  shaxsi,  s in f  rah bari,  qobili- 

yat  va  qiziqish,  kasblar  va  m utaxassisliklar,  psixologik-pedagogik 

m aslah at,  m e h n a t  faoliyati,  b ilim la ri  va  mayllar,  kasb  tarbiyasi, 

a m aliy  kasbiy  ko‘n ik ish ,  tashxis  m arkazlari.

1. 

0 ‘qituvchining  sh a x si,  fan 

0

‘qituvchilari,  sin f  rahbari,  o ‘quv 

ishlari  bo‘yicha  ilmiy  mudirning  kasb  tanlashdagi  roli.

Kasbga  yo‘naltirish  ishini  am alga  o s h ir is h n in g   u m u m iy   bos- 

qichida  m a k ta b   tiz im i  dastlabki  bosqich  hisoblanadi.

Kasbga  yo‘naltirish  ishi  m a k ta b  j a m o a s in i n g   vazifalaridan:

—  sh a x sn in g   m a ’n a n   yetuk,  yu k sa k   m a ’naviy-axloqiy  fazilat- 

larga  ega  b o ‘lgan  fu q aro larn i  tarbiyalash d an;

—  b o sh la n g 'ic h   kasbiy  m a la k a la rn in g   m uayyan  darajasini  egal- 

lagan  bo'lg'usi  malakali  m utaxassisni  tayyorlashdan;

—  h a m   shaxsiy  m e h n a t,  h a m  j a m o a   m eh n a ti  m uayya n  ta s h k i-  

lotchilik  m ala k ala rin i  s h a k lla n tiris h d a n   iborat.

Kasb  egallashgacha  b o ‘lgan  tayyorgarlik  m a k ta b   yosh la rin i 

m oddiy  ishlab  ch iq a rish   sohasida  m eh n a tg a   h o z irla s h n in g   u m u ­

miy  qism i  b o ‘lib  qoladi.  Z a r u r   p o litex n ik   tayyorgarlikni  olgan 

yigit  yoki  qiz  ishlab  c h iq a rish   kasbini  tez  egallaydi,  b u n d a   kasb- 

h u n a r   t a ’lim i  tiz im i n in g   keyingi  h a m m a   b o sq ic h la rid a   kasbiy 

m a ’lum ot  yoki  oliy  m a 'l u m o t   olish  jara y o ni jad a lla sh a d i.

0 ‘qu vch ilarni  kasb  ta n la s h g a   tayyorlash  b u tu n   p e da gogla r  j a ­

m o asin in g ,  o ta - o n a la r ,  tash k ilo t  va  k o rx o n ala r ja m o a tc h ilig in in g  

ko'p   villik  t a ’lim -tarbiya  ishidir.  Yoshlarni  m a ’naviy-psixologik 

j ih a td a n   m eh n a t  faoliyatiga  tayyorlashga  shaxsni  h a r  t o m o n l a m a  

kam ol  t o p tiris h n in g   o 'z a ro   b o g i i q   jara y o n i  deb  qaraladi,  bu  j a -  

rayonda  qobiliyat  va  e 'tiq o d   bilan  birga  o 's m i r n in g   shaxsi  h a ra - 

ka tlantiruvchi  kuch  sifatida  n a m o y o n   b o ‘ladi.

Qobiliyat  va  qiziqishlarni  s h a k lla n tiris h n in g   politexnik  a s o s ­

lari  va  m a k ta b   yoshlari  b o s h la n g 'ic h   kasbiy  tayyorgarligini  ken- 

gaytirish  bilan  uzviy  bog'Iiq  bo'lishi  ishchi  kasblarini  egallashga 

y o 'n a ltiris h n in g   hal  qiluvchi  shartidir.

T a ’lim  va  kasbga  yo'naltirish   bilan  qo'shilgan   u n u m li  m e h ­

n a td a   m u n ta z a m   q a tn a s h ish   en g  ko'p  pedagogik  sa m a ra   beradi.

346

---

U m u m iy   o ‘rta  t a ’lim   m a k ta b la r in i  t a m o m l a b   yoki  k a s b -h u n a r  

kollej  t a ’lim i  tu z ilm a s id a ,  o ‘quv  tex n ik   m a r k a z la rid a   z a r u r   tay- 

y o rgarlik da n  o 'tib ,  ishlab  ch iq a rish   so h a la rid a   d a rh o l  ishlay  b osh- 

lagan  y o s h la r n in g   soni  yil  sayin  ko'payib  b o r m o q d a .

M a k ta b d a   kasbga  yo‘n a ltirish   sohasidagi  h a m m a   is h la rn in g  

bir-birig a  m uv o fiq la sh tirilish in i  t a ’m in la s h   m a q s a d id a   m a k ta b  

rahba ri  raisligida  kasbga  yo‘n a ltiru v ch i  kengash  tuziladi.

K en g a sh   tarkibiga 

m a k ta b  

r a h b a r in in g   tarbiyaviy  ishlar 

b o 'y ic h a   m uo v in i,  kasbga  yo ‘n a ltiruv ch i  o 'q u v - m e t o d ik   xona 

m u d iri,  psixolog,  m e h n a t  t a ’lim i  o'qituvchisi  va  b o s h q a la r   ki- 

radi.  0 ‘q u v c h ila rn in g   ijtimoiy-foydali,  u n u m li  m e h n a t in i   k a s b ­

ga  y o 'n a ltiru vc hi  shaxslar  qatoriga  o ‘qituvchi  yoki  ta s h k ilo tc h i, 

b itiruvc hi  s in f l a r n i n g   s in f  rah b a ri,  m a k ta b   k u tu b x o n ac h is i,  m a k ­

ta b   o 'q u v c h ila r  ta s h k ilo tin in g   vakillari,  m a k ta b   vrachi,  o t a - o n a ­

lar  q o 'm it a s i n in g   a'zolari,  h o k im iy at  va  xalq  t a 'l i m   b o ‘lim lari, 

tash x is  m ark a zla ri  vakillari  kiradi.

Kasbga  y o 'na ltiru vc hi  k e n g a sh n in g   vazifalari  kasbga  yo'nal- 

tirish  b o 'y ich a   u m u m m a k t a b   va  s in f la r n in g   ta d b irla rin i  reja- 

lash tirish   va  tashk il  q ilish d an ,  kasbga  y o'n a ltirish  ishiga  oid  ilg'or 

tajriba  m a ’lu m o tla r in i  yig'ish,  u m u m la s h tir is h   va  o m m a la s h -  

t ir is h d a n   iborat.  K asbga  y o 'na ltiruv c h i  kengash  t u m a n   o'quv- 

te x n ik   m ark a z la ri,  xalq  noiblari  t u m a n   h o k im iv ati  h u z u rid a g i 

y o s h la rn i  kasbga  yo 'n a ltirish  va  ishga  jo y lashtirish   komissiyasi, 

k a s b - h u n a r   k o lle jlarining  t a ’limi  tu zilm a sid a g i  o 'quv  m u assa sa- 

lari,  k o rx o n a la r  va  tash k ilo tla r,  o 'q u v c h ila rn in g   o t a - o n a la r i   bilan 

aloqa  bo g 'lab  turadi.

Kasbga  y o 'n a ltirish   ishini  rejalashtirgan  c h o g 'd a   kengash 

m a h a l li y   s h a ro itla rn i  va  m a k ta b   ish in in g   o'ziga  xos  xususiyat- 

larini  hisobga  olishi  lozim.  K e n g a s h n in g   kasbga  y o 'na ltirish  ish 

rejasi  m a k ta b   t a ’lim -ta rb iy a   ishi  u m u m m a k t a b   rejasining  tarkibiy 

qism idir.

Kasbga  yo 'naltirish   k e n g a sh in in g   majlislariga  t u m a n   o'quv- 

te x n ik   m ark a zla ri  x o d im lari,  m uassasalar,  yaqin  jo y la sh g a n   kor- 

xona,  k a s b - h u n a r   kollejlari,  oliy  o 'quv  y u r tl a r i n in g   vakillari, 

balo g'atga  e tm a g a n la r   ishi  b o 'y ich a   komissiya  a ’zolari  va  m e h n a t 

r esu rsla rid a n   foydalanish  o r g a n la r in in g   vakillari  t a k l if  qilinadilar.

O 'q u v c h ila r n i kasbga yo'n a ltirish ishini o 'tk a z g a n  c h o g 'd a  m a k ­

ta b   x o d im la ri  va  m a k t a b   m a ’m u riy a tin in g   vazifalari  o 'q u v c h ila rn i 

kasbga  y o 'na ltirish ga   oid  y o 'riq n o m a la r,  b u yru qlar,  q a ro rla r  bilan

347

---

ta n is h is h d a n ,  ilm iy - m e to d ik  adabiyotni  o i'g a n is h d a n ,  chiq a rilg a n  

m eto d ik   tavsiy ano m alarn i  o ‘rg an ish   va  o 'z  ishlarida  foydalanish- 

d a n   iborat.

S i n f   r a h b a r in in g   vazifalari  avvalo  o 'q u v c h in in g   s hak lla- 

nayotgan  shaxsini,  u n in g   m ayllari,  qiziqishlari,  qobiliyatlarini 

c h u q u r  va  h a r   to m o n l a m a   o 'r g a n is h d a n   iborat.  Bu  s o h a d a   unga 

fan  o'q ituvchilari,  o t a - o n a la r   b ilan  suhbatlar,  savol  varaqasini 

to 'ld irish   va  o 'q u v c h in in g   shaxsiy  tav sifnom asini  to 'ld irg a n   h o l­

da  uni  m u n ta z a m   ravishda  kuzatish  y ord am   beradi.  S in f   rahbari 

o 'q u v c h in in g   shaxsini  o 'r g a n is h   negizida  m uavya n  d a s tu r   asosida 

bir  m aq sa d g a   qaratib  kasbga  yo 'n a ltirish   ishini  olib  boradi.  B u n ­

da  dars  so atla rid an ,  fakultativ  m a s h g 'u lo tla rd a n   va  e kskursiyadan 

foydalanadi.  Kasbga  yo 'n altirish   ishi  o 'q u v c h ila rn in g   o ta - o n a la r i 

bilan  m u s ta h k a m   a lo q a d a   o 'tk az ila d i.

O 'q u v c h ila r  yiliga  bir  m a r ta   savol  varaqasini  to'ldiradi.  B u n - 

d a n   m aq sa d   o 'q u v c h ila rn in g   hayotiy  rejalarini  aniqlab   olishdir. 

S in f   rah barlari  savol  varaqasi  asosida  o'quv  vili  oxirida  k a s b ­

ga  yo'n altiru vch i  m a k ta b   kengashiga  to p sh irish   u c h u n   u  yoki 

bu  kasbni  ongli  ravishda  ta n la g a n   yoki  z a ru r   m ala k a   darajasi 

bo'yich a  kasb  egallagan  h a m d a   o'qish  va  ish  xususidagi  o 'z  is- 

ta k la rin i  bildirgan  9 - s i n f  o 'q u v c h ila rin in g   ro'yxatlarini  tuzadilar.

O 'q u v c h ila r  m e h n a t  t a ’limi  d a rsla rid a   m e h n a t n in g   h a r  xil  tur- 

lariga  oid  b ilim la rn ig in a   olib  qolmav,  shu  bilan  birga  o'z  faoli- 

yatlari  jara y o n id a   m axsus  m ala k ala rg a   h am   ega  bo'ladilar,  o'z 

qobiliyatlarini  rivojlantiradilar,  m e h n a td a   o'z  k u c h la rin i  sinab 

ko'radilar.  Shu  b o isd a n   m e h n a t   ta 'lim i  o'qituvchisi  m e h n a t  darsi- 

ni  s h u n d ay   tash kil  qilishi  kerakki,  toki  h a r   bir  o'quvchi  m e h n a tn i 

sevishni  o 'rg an ib   olsin,  o d a m la rg a   n a f   keltiradigan  bo'lsin,  ish 

ja ra y o n id a n   va  u n in g   n a tija la rid a n   zavqlansin.

M e h n at  o'qituvchisi  o 'z  ishida  bilim   va  m ala k an i  egallashda 

o'q uv ch ilarga  eng  ko'p  faollik  va  m u sta q illik n i  ta'm in la y d ig a n   ish 

shakllari  va  m e to d la r id a n   foydalanishi  lozim.  A m aliy  laboratori- 

ya,  o 'q u v -ishlab   ch iq a rish   ishlari.  ishlab  ch iq a rish   ekskursiyalari, 

ishlab  chiq arish   tajribasi  sh u n d a y   ish  shakllari  va  m etodlari  j u m -  

lasiga  kiradi.  Bu  ishlar  m ustaqil  kuzatishlar,  tajribalar,  tahlillar, 

h isob-kitoblar,  ishlab  c h iq a rish   va  ijodiy  vazifalarni  hal  qilishni 

h a m d a   bevosita  ijtimoiy-foydali,  u n u m li  m e h n a tn i  o 'z  ichiga  ola- 

di  (yu q o rid a   aks  e ttirilg a n   b o b d a   bu  h aq id a   batafsil  m a ’lu m o t 

berilgan).

348

---

M e h n a t  o'q ituvchisi  m e h n a t  t a ’lim i j a r a y o n id a   kasb  qilib  olin- 

g a n   m e h n a t   t o ‘g ‘risidagi  m a ’lu m o tla r n i  a n iq   m a v z u la rn i  o ‘rganish 

b ilan  m an tiq iy  b o g ‘lashi  m u m k i n .  C h u n o n c h i ,  fizika  f a n in in g  

e le k tro te x n ik a   b o ‘lim in i  o ‘rg an g an   c h o g ‘da   o ‘qituvchi  elektr  quv- 

v a tin in g   a h a m iy a tin i,  u ni  ishlab  ch iq a rish   h a m d a   iste ’m olchiga 

y etk a z ib   berish  u s u lla rin i  k o ‘rsatishi,  s h u n in g d e k   u sh b u   t a r m o q  

kasblari  u c h ta   k a tta   g u r u h g a   b o ‘lin is h in i  tu s h u n tirib   berishi 

m u m k i n .  Birinchi  g u r u h g a   e le k tro te x n ik a   u s k u n a la r i,  m a s h i- 

n a la ri,  a p p a ra tla ri  va  a sb obla rin i  ishlab  c h iq a ris h   bilan  b o g l i q  

k a s b la r  (elektro tex nik a  m a s h i n a la r i n i   yig'uvchi  slesar,  sozlovchi 

slesar,  o'ro v ch i  elektro m o n ty o r,  izolyatsiya  qiluvchi  va  shu  kabi- 

lar);  ik k in c h i  g u ru h g a   elektr  qu v v atin i  uzatish   bilan  b o g ‘liq  k a s b ­

lar  ( p o d s ta n s iy a la r n in g   e le k tro m o n ty o ri,  elektr  ta r m o q la r i n i   ish- 

latuvchi  e le k tro m o n ty o r  va  shu  kabilar);  u c h in c h i  g u r u h g a   elektr 

q u v v a tid a n   foydalanish  bilan  bog'liq  kasblar  (elektrom ontajchi 

slesar,  t a ’m irc h i  e le k tro m o n ty o r  va  shu  kabilar)  kiradi.

0 ‘q u v c h ila rn i  kasbga  yo‘n a ltirish d a   o ‘q itu v c h in in g   shaxsi  ju d a  

katta  a h a m iy a t  kasb  etadi.