O. Yusupova

Nazorat uchun savol va topshiriqlar: 
1. Sistema nima?
2. Til nima uchun sistema deb ataladi?
3. Til elementlarining munosabatlari qanday?
4. Paradigmatik munosabat deganda nimani tushunamiz?
5. 
Sintagmatik munosabat deganda nimani tushunasiz? 
6.Til sathi deganda nimani tushunasiz va uning qanday 
turlari mavjud? 
Adabiyotlar: 
1.Abduazizov A. Tilshunoslik nazariyasiga kirish. –
Toshkent: Sharq, 2010. –B.6-7. 
2.Azizov O. Tilshunoslikka kirish. –Toshkent: O‗qituvchi, 
1995. –B.9-12. 
3. 
Nurmonov A., Usmonova H.,Boboxonova D. Tilni 
sistema sifatida o„rganish. Namangan. – 2011. –B. 5-14. 
4. Sodiqov A., Abduazizov A., Irisqulov M. Tilshunoslikka 
kirish. –Toshkent: O‗qituvchi, 1981. –B. 21-24. 
5. Xolmonova Z. Tilshunoslikka kirish. –Toshkent, 2007. –
B.31-36. 
6.O‗rinboev B., Karimov S. Tilshunoslik nazariyasi. 
Ma‘ruzalar matni. – Samarqand, 2004. –B.158-164. 
7.Pardayev A. Tilshunoslik nazariyasi. Uslubiy qo‗llanma. – 
Samarqand: SamDU nashri, 2015. – 46-50. 
(5-ma‟ruzaga ilova) 
Til taraqqiyotidagi fonetik o„zgarishlar 
Reja: 
1.
Nutq tovushlarining kombinator o`zgarishlari. 
2.
Nutq tovushlarining pozitsion o`zgarishlari. Reduksiya. 

---

55 
3.
Fonetik o‗zgarishlarning boshqa turlari. 
Tayanch so‘z va iboralar: 
kombinator o`zgarishlar,
 
assimiliyatsiya, dissimiliyatsiya, regressiv va progressiv
assimiliyatsiya, 
regressiv 
va 
progressiv
dissimiliyatsiya,reduksiya, akkomodatsiya. 
Nutq tovushlari har bir til qonun-qidalariga muvofiq 
ma`lum tartib bilan tutashib, birikib so`z hosil qilarkan, so`z 
tarkibida aks ettirilgan harflarga nisbatan birmuncha o`zgargan 
holda talaffuz etilishi mumkin. So`zlashuv jarayonida nutq 
tovushlarining ayrim tovushlarning bir-biriga ta`sir qilishi 
natijasida fonetik o‗zgarishlar ro`y beradi. Masalan, 
yetdi
, 
kelibdi 
shaklida yoziladigan so`zlar og`zaki nutqda y
etti,kelipti 
shaklida talaffuz etiladi. 
Nutqda 
so`z 
tarkibidagi 
tovushlarning 
bunday 
o`zgarishiga kombinator o`zgarishlar deyiladi. Kombinator 
o`zgarishlar assimiliyatsiya,dissimiliyatsiya jarayonlarida va 
boshqa fonetik jarayonlarda ro`y beradi. 
So`zlarda ikki yonma-yon tovushning bir-biriga ta`sir 
qilishi natijasida, ya`ni oldingi tovushning keyingisiga yoki 
keyingi tovushning oldingisiga o`xshab ketishi, moslashishi 
kabi fonetik jarayon assimiliyatsiya hodisasi deb ataladi. 
Bunday hollarda tovushlar artikulatsiya yoki akulistik jihatidan 
bir-birlariga moslashadi. Masalan, yozuvda 
otda 
shaklida 
ifodalangan so`z so`zlashuv jarayonida 
otta
deb talaffuz etiladi: 
bunda shu ot so`zidagi jarangsiz t tovushi ta`sirida natijasida 
shu tovushdan kelgan jarangli d ham t ga o`xshab ketb ketgan. 
Rus tilida 
sdelat
so`zi talaffuzda 
zdelat 
tarzida aytiladi, bunda 
keyingi jarangli d tovushining ta`siri bilan oldingi jarangsiz s 
tovushi jarangli z
 
tarzida tallafuz etiladi, ya`ni d undosh tovushi 
o`zidan oldingi kelgan jarangsiz s undosh tovushini o`z-o`ziga 
o`xshatib singdirib, jaranglilashtiradi. 
Ba`zi tillarda assimiliyatsiya hodisasi ofrografiyada ham 
o`z aksini topadi. Masalan, hozirgi zamon o`zbek adabiy tilida 
jo‗nalish kelishigi, asosan –ga affiksi bilan ifodaladi. Lekin q, k 
tovushlari bilan tugagan so`zlarning oxirida jarangsiz undosh 

---

56 
tovushi bo`lgani uchun –qa,-ka shaklida yoziladi: 
o`rtoq-ga-
o`rtoqqa, terak-ga-terakka kabi. 
Bunday holni rus tilida ham 
uchratish mumkin: 
z 
tovushi bilan tugagan prefikslar jarangsiz 
tovushlar bilan boshlangan so`zlar o`zagi bilan kelganda, 
jarangsizlashib, talaffuzga muvofiq
s 
harfi bilan yoziladi: 
Masalan, 
bezplatno- besplatno, izxodit- isxodit. 
Assimiliyatsiya ikki xil bo`ladi. Agar so`zda oldingi 
tovush o`zidan keyingi tovushga ta`sir qilib, uni o`ziga qisman 
yoki to`la o`xshatsa, bunday hodisa progressiv assimiliyatsiya 
deyiladi. Masalan, 
otdan (
ottan
), tutda (
tutta
),beshga (
beshka
) 
kabilar. Progressiv assimiliyatsiya asosan turkiy tillarga xosdir. 
Agar so`z tarkibidagi keyingi tovush o`zidan oldin kelgan 
tovushga ta`sir qilib, uni o`ziga to`la yoki qisman o`xshatsa, 
bunday assimiliyatsiya regressiv assimiliyatsiya deyiladi. 
Masalan, 
mazkur,atlas,birla 
so`zlari
 maskur, allas, billa 
tarzida 
talafuz etiladi. Regressiv assimiliyatsiya, ayniqsa, rus tiliga 
xosdir. Masalan, 
lodka 
so`zida