Uslubiy ko‘rsatmalar
Q ishloq x o ‘jalig id a ekiladigan ekinlarning u r u g ia r i d alad a
yetishtiriladi. U rug iik hosil yigishtirib olingandan keyin quritiladi va
tozalanadi. U ru g iik hosil har qancha tozalansa ham u yoki bu darajada
aralashmalar b oiadi. Bu aralashmalar chiqindilar deyiladi. Chiqindilar
ikki xil boiadi:
A -
o iik chiqindilar;
В
- tirik chiqindilar.
U ru giarda o iik chiqindi (somon, cho‘p-xas, tosh mayda kesakchalar
va boshqalar) va tirik chiqindi (begona o ‘tlar yoki boshqa ekinlarning
yashovchan urug‘i) degan aralashmalar b oiish i mumkin. O iik chiqindi
keraksiz, ortiqcha yuk hisoblanib, urugiam ing yaxshi saqlanishiga xalal
beradi. Tirik chiqindi dalani begona o ‘t bosishiga va shu tariqa hosilning
kam ayib, sifati pasayib ketishiga sabab b o ia d i. Shuning uchun
urugiam ing tozaligini aniqlash ularni tovar vazni hamda ekish materiali
sifatida baholashda muhim ahamiyatga ega. U rugiam ing tozaligi asosiy
ekin u ru g ia rin in g shu u r u g ia r aralashm asidagi barcha u ru g ia rg a
n isb atan foiz hisob id a olingan m iq d oridir.
U r u g ia m in g tozaligi
og‘irligiga nisbatan foizlar bilan ifodalangan va alohida olingan ikkita
namuna (ajratma)ga qarab aniqlanadi.
A jratm a olishdan oldin u r u g ia m in g tozaligi tek sh irish uchun
m oijallangan o ‘rtacha namuna stol ustiga to ‘kilib, yaxshilab k o ‘rib
chiqiladi. Yirik aralashmalar (tosh, yirik kesaklar, o ‘simliklar poyasining
boiikchalari va boshqalar) terib olinib, tarozida tortiladi va ular o ‘rtacha
namunaning ogirligiga nisbatan necha foizini tashkil etishi aniqlanadi.
Aniqlangan yirik aralashmalar (urug‘ning tozaligi) foizi tahlil qilinganda
chiqadigan chiqindiga qo‘shiladi. Masalan, o ‘rtacha urug‘ namunasidagi
yirik aralashmalar 2,45 g bo id i. U rug‘ namunasining ogirligi 1000 g
b o ig a n i uch un
shu n am u n ad ag i
yirik
a ra la s h m a la r foizi
’ 1 о Г =
^ 0/°
n'
etadi.
U r u g ia m in g tozaligini an iq lash uchun o ‘rta c h a n am u n ad an-
chuqurrog‘idan o ‘ra usulida yoki boigich yordamida ajratmalar olinadi.
0 ‘ra usuli qoilaniladigan b o isa, urug1 namunasi stol ustiga to ‘kilib,
yaxshilab aralashtiriladi. Yirik
aralashmalar olib tashlanib, ularning
o ‘rtacha namuna ogirligiga nisbatan foiz miqdori aniqlanadi. Shundan
keyin u ru g ia r k o ‘pi bilan 1 sm qalinlikda qilib to ‘g‘ri to ‘rtburchak
shaklida yoyiladi. Kurakcha bilan shaxmat tartibida 16 ta o ‘ra olinadi.
Shu o ‘ra birga aralashtirilib, birinchi ajratma tuziladi. Ikkinchi ajratma
ham 16 ta o ‘radan tuziladi, bu o ‘ralar boyagi to ‘g‘ri to ‘rtburchakning
o ‘zidan, birinchi o ‘ralar orasidan olinadi.
Tahlil uchun ajratma boigich yordamida quyidagicha olinadi: avval
nam una yaxshi aralashishi uchun ham m asi uch m arta b o ig ich d an
o‘tkaziladi. So‘ngra bu boigichning o ‘zi bilan namuna yana boiinadi
va og‘irligi jihatidan tahlil uchun olinadigan
ajratmaga taxminan teng
keladigan qismi qolguncha yarmi chiqarib tashlanaveradi.
O lin g a n
ajratmalar texnik tarozida belgilangan ogirlikkacha aniq qilib tortiladi.
Ajratma belgilangan og‘irlikdan ko‘p kelsa, urug‘ tarozi pallasining
turli joylaridan kurakcha bilan olinadi. Bordi-yu, ajratm a yengilroq
b o is a , nam unaning turli joy larid an kerakli m iqdorda u ru g ‘ olib
qo‘shiladi.
Ikkita parallel ajratmaning har biri tekis stol yoki buklanadigan
taxta ustiga to ‘kiladi, shpatel yoki pinset bilan tozalanadi. M ayda
aralashmalarni ajratish uchun lupa ishlatiladi.
Bug‘doy, javdar, arpa, suli, sholi, makkajo‘xori, kungaboqar va lavlagi
ajratmalari elakdan o ‘tkaziladi. Bug'doy va arpa uchun k o ‘zi to ‘g‘ri
to ‘rtburchak shaklida yirikligi 2x20 mm keladigan elakdan foydalaniladi.
Javdar bilan suli uchun ham ko‘zi to ‘g‘ri to ‘rtbutchak shaklida, ammo
yirikligi 1,5x20 mm, makkajo‘xori bilan kungaboqar uchun ko‘zi 2,5x20
mm keladigan elak ishlatiladi. K o‘p u ru g ii
qandlavlagi bilan xashaki
lavlagi u ru g ia rin in g nam unasi k o ‘zi 2,5-20 mm b o ig a n elakdan
qo‘shimcha ravishda qaytadan o ‘tkaziladi.
A ytib o ‘tilgan ekinlarning u ru g ‘i elakdan o ‘tkazilgandan keyin
olingan ikkala ajratm a taxta ustida alohida-alohida tekshiriladi va
tahlil natijalari jam lanadi. Taxta ustidagi u ru g ia r asosiy ekin u ru g ia ri
va chiqitga chiqadigan turli aralash m alarg a b o iin a d i. M e’yorida
rivojlangan o ‘simliklarning har qanday rangdagi u ru g iarn in g hammasi
asosiy ekin u ru g ia ri jumlasiga kiritiladi. Uncha yetilmagan u ru g ia r,
murtagi yetarlicha to iishm agan,
ildizchasi unib, endi p o ‘stini yorib
chiqqan u r u g ia r , doni p o ‘stli ek inlarning ochiq u ru g ‘i, m u rtagi
qisman shikastlangan, endospermi yoki urug‘ pallasining yarmidan
k o ‘p ro g ‘i sinib k etgan u r u g i a r a n a shunday m e’yorli u r u g i a r
jum lasiga kiradi.
Elakdan o ‘tib ketgan mayda va puch u ru g iar, ildizchasi p o ‘stini yorib
chiqib unib qolgan u rugiar, chirigan u rugiar, ezilgan va yorilgan u rugiar,
yarmi yoki ko‘prog‘i
singan uru g iar, begona o ‘t va boshqa ekinlarning
urug‘i, qorakuya xaltachalari, qorakuya sporalari bor po'stlar, toshkuya
boshoqchalari, tirik va o iik zararkunandalar, urug‘ boiakchalari, tosh,
kesak, poya, gul va to ‘pgullarning boiakchalari chiqindilar jumlasiga
kiradi. Ajratib olingan chiqindilar kimyoviy stakanga solinib,
ikkinchi
o ‘nlik ishorasigacha aniqlik bilan tortiladi. M a’lum darajada ahamiyatga
ega b o ig an b a’zi aralashmalar, masalan, siniq yoki unib qolgan u ru g iar,
ayrim begona o ‘tlar, qorakuya xaltachalari va boshqalar alohida tortiladi.
Olingan urug‘ og‘irligidan chiqqan jami chiqindi ogirligini chegirib
tashlash y o ii bilan toza urug‘ning ogirligi aniqlanadi. Tortish natijalari
tegishli yorliqqa yozib qo‘yiladi.
Tozalik, shuningdek, chiqindining h ar xil ajratm alari olingan
urug‘ning ogirligiga nisbatan 0,01 gacha aniqlikda foiz bilan ko‘rsatilgan
b o iis h i k erak. O lib b o rilg an ik k ita p arallel tah lil v a q tid a y o ‘1
qo'yiladigan farq quyidagi jadvalda ko‘rsatilgan miqdordan ortmasligi
kerak.
Download
Do'stlaringiz bilan baham: 
