O. X. Xamidov universitet rektori, rais

ТАЪЛИМ СИФАТИНИ БАҲОЛАШ СОҲАСИДАГИ 
ХАЛҚАРО ТАДҚИҚОТЛАР ТЎҒРИСИДА 
 Жумаев М. Низомий номидаги ТДПУ 
профессори 
―Ўзбекистон Республикасини 2017-2021 йилларда ривожлантиришнинг бешта устувор 
йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси‖да таълим сифатини ошириш, ѐшларга оид давлат 
сиѐсатини такомиллаштириш масалалари алоҳида ўрин эгаллайди. Ҳаракатлар стратегияси 
хоналари фаолиятидан кўзланган асосий мақсад - Ўзбекистон Республикасини 
ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясида ѐшларнинг 
ижтимоий фаоллигини ошириш, уларни 2017-2021 йилларга мўлжалланган Ҳаракатлар 
стратегиясига янада кенгроқ жалб қилишдир[2]. 
Ёшларнинг билим ва иқтидорини чуқурлаштириш, уларнинг келгусида малакали 
кадрлар бўлиб Ўзбекистонни янада ривожлантиришдаги иштирокини таъминлаш мақсадида 
таълим жараѐнига замонавий ѐндашувлар жорий этилмоқда, шунга жавобан натижавийликка 
эътиборни қаратмиз. [1] 
1999 йили PISA тадқиқотининг муаллифлари 15-ѐшли ўқувчиларнинг замонавий жамиятга 
мослашиш тайѐрлигини аниқлаш масаласини қўйганлар. Сўнгги йилларда хаѐтимизда рўй берган 
ўзгаришлар математика фани кундалик ҳаѐтда, таълимда, касб-ҳунарда, ижтимоий ва илмий 
фаолиятда дуч келаѐтган кўплаб муаммоларни муваффақиятли ҳал етиш учун муҳим воситаси 
эканлигини кўрсатади. Бу ҳолат PISA тадқиқотининг йўналишларидан бири сифатида - 15-ѐшли 
ўқувчиларнинг кундалик ҳаѐтдаги муаммоларни ҳал қилиш учун математика фанидан 
фойдаланиш даражасини тайѐргарлигини баҳолаш йўналишини белгилади.
15 ѐшли ўқувчиларнинг математик тайѐргарлигини баҳолаш мазмуни математик 
саводхонлик тушунчасига асосланади. Математик саводҳонлик – бу "инсоннинг у яшаѐтган 

---

35 
дунѐда математиканинг ўрнини аниқлаш ва тушуниш, асосланган математик мулоҳазалар юритиш 
ҳамда фикрлайдиган, қизиқувчан ва ижодкор фуқарога мансуб ҳозирги ва келажакдаги 
эҳтиѐжларни қондириш мақсадида математикадан фойдаланиш қобилияти " [3, 84 -бет]. Бу 
таъриф 2009 йилгача қўлланилган. 
"Математик саводхонлик - шахснинг математикани турли контекстларда формализация 
қилиш, қўллаш ва талқин қилиш қобилиятидир. У ҳодисаларни тушуниш, тушунтириш ва башорат 
қилиш учун ўз ичига математик мулоҳазаларни юритиш, математик тушунчаларни, усулларни, 
фактларни ва воситаларни қўллаш каби жиҳатларни олган. Математик саводхонлик инсонларга 
дунѐда математиканинг ўрнини тушуниш, конструктив , фаол ва фикрлайдиган фуқарога зарур 
бўлган мулоҳазаларни юритиш ҳамда қарорларни қабул қилишга ѐрдам беради.
Математик саводхонликни баҳолашни ташкил қилиш 
Математик саводхонликни баҳолашни ташкил қилишнинг асосида қуйидаги учта ўзаро 
боғлиқ жиҳатлар туради: 

топшириқларда ишлатиладиган математик тушунчалар мажмуи (мазмун), 

муаммони тақдим этадиган контекст

бу контекстни қўйилган муаммни ечишга зарур бўлган математика билан боғлаш учун 
ўқувчи фаолиятини тасвирлайдиган математик ақлий жараѐнлар. 
Натижада масалалар ечишда фаолиятни тасвирлаб бериш учун қуйидаги учта феълни 
ишлатиш таклиф қилинган: ифодалаш, қўллаш ва талқин қилиш. Улар ўқувчиларнинг масалалар 
ечишда вужудга келган фикрлашнинг учта жараѐнини ифодалайди: 
- вазиятни математик тарзда ифодалаш ; 
- математик тушунчаларни, фактларни, фикрлаш усулларини қўллаш; 
- математик натижаларни шарҳлаш, ишлатиш ва баҳолаш.
Қуйида PISA- 2012 баҳолашнинг муаллифлари томонидан қабул қилинган таърифларини 
келтирамиз [4] . 
Вазиятни математик тарзда ифодалаш (formulating situations mathematically) – математикани 
тадбиқ қилиш имкониятларини аниқлаш ҳамда вазиятни математик ишлов бериш учун қўлай 
шаклда ифодалаш, вазиятнинг муҳим жиҳатларини акс эттирадиган математик модель тузиш каби 
қобилиятларни ўз ичига олган. (Қаранг «Пицца», «Рок-концерт» тестлари) 
Математикани қўллаш (employing mathematics) ўз ичига ечимни ѐки ҳулосаларни ҳосил 
қилишда математик тушунчаларни, фактларни, усулларни, фикр юритиш қоидаларни ва 
воситаларни қўллаш қобилиятларни ўз ичига олган. Бу фаолият математик ечимни ѐки 
натижаларни олиш учун зарур бўлган математик процедураларни бажаришни ўз ичига олади 
(масалан, алгебраик ифодалар ва тенгламалар ѐки бошқа турдаги математик моделлар билан 
ишлаш, математик диаграммалар, графиклар ва бошқа турдаги маълумотларни таҳлил қилиш, 
фазодаги геометрик шакллар билан ишлаш). Модел билан ишлаш, қонуниятларни ва катталиклар 
орасидаги муносабатларни аниқлаш ҳамда математик далилларни яратиш. (Қаранг «Боғбон» 
тести) 
Реал дунѐ контекстдида берилган масала 
Математика мазмунига оид соҳалар: Сонлар ва катталиклар, маълумотлар ва аниқмаслик, 
ўзгариш ва бағланишлар, фазо ва шакллар
Реал дунѐнинг контекстлари: шаҳсий ҳаѐт, таълим касбий фаолият, ижтимоий ҳаѐт ва илмий 
фаолият. 
Математик мулоҳазалар юритиш ва фаолият
Математик тушунчалар,билим ва кўникмалар
Фундаментал математик қобилиятлар: Маълумот бериш; тақдим қилиш; стратегияларни 
ишлаб чиқиш; математиклаштириш; мулоҳаза юритиш ва аргументация қилиш; символик, 
формал, техник тилларни ва амалларни қўллаш; математик ускуналардан фойдаланиш
Когнитив жараѐнлар: ифодалаш, қўллаш, талқин қилиш ва баҳолаш
Талқин қилиш (interpreting mathematics ) математик ечим ѐки натижалар устида фикр 
юритиш, реал муаммо контекстида уларни талқин қилиш ва баҳолаш қобилиятларни ўз ичига 
олган. Бу фаолият математик ечимни реал муаммо контекстига кўчириш, олинган математик ечим 
ва мулоҳазаларни муаммо контекстига мос эканлигини баҳолашни ўз ичига олган. (Қаранг 
«Маиший чиқиндилар» тести ) ўқувчи жавоб вазифалари ва таҳлил тузиш устида ишлаѐтган 
Топшириқларни яратиш ва ўқувчилар жавобларини таҳлил қилишда тадқиқотчилар уларнинг 
фикрича, тадқиқотда қабул қилинган учта тафаккур жараѐнларида асоси ва математик 

---

36 
саводҳонликнинг муҳим таркибий қисми бўлган етти фундаментал математик қобилиятларни 
аниқладилар ва таърифладилар: маълумотларни узатиш, математикалаш, тақдим этиш, 
мулоҳазалар юритиш ва аргументация, муаммони ечиш стратегиясини ишлаб чиқиш, символик, 
формал ѐки техник тилини ва амалларни қўллаш [4] . 
Ўқувчиларнинг математик тайѐргарлигини баҳолашда учта нарсага эътибор қаратилади: 
- ўқувчилар тайѐргарлигининг кундалик ҳаѐтдаги эҳтиѐжларга мослиги; 
- муаммо тақдим этилган контекст ҳақиқатдан ҳам хаѐтий бўлиши лозим; 
- математиканинг фрагментар бўлмаган "холистик" қўлланилиши муаммонинг 
тушунишидан бошлаб уни математик тарзда ифодалаш , ечиш ва олинган натижаларни баѐн 
қилишгача бўлган бутун жараѐнини, яъни бу жараѐннинг бир қисмини бажариш (масалан, 
берилган тригонометрик тенгламани ечиш, берилган алгебраик ифодани соддалаштириш) 
кўникмаси эмас, амалга оширишни талаб қилиниш маъносини англатади. 
Контекстлар. PISA тадқиқотининг мақсади – ўқувчиларда кундалик ҳаѐтда математикани 
қўллашга тайѐр бўлиш – алоҳида турдаги топгириқларни ишлаб чиқишни тақозо этади. 
Ўқувчиларга анъанавий баҳолашда қўлланиладиган типик ўқув топшириқлар ўрнига реал 
муаммоли вазиятларга яқин бўлган ҳамда ўқувчи математик тайѐргарлигига мос бўлган 
топшириқлар таклиф қилинади. Масала контексти – атроф-муҳитнинг белгиланган вазиятга мос 
элементлари ва хусусиятлари. Бу вазиятлар ҳаѐтнинг турли жиҳатлари билан боғлиқ бўлиб, у ѐ бу 
даражаги математикалашни талаб қилади. PISA тадқиқотида асосан ўқувчиларда қизиқишни 
уйғотадаган ҳамда уларнинг шахсий дунѐсига яқин бўлган вазиятлар қаралади. Жумладан, 
ўқувчиларнинг шаҳсий турмуши ва мактабдаги таълим-тарбияси, сўнг касбий фаолият, маҳаллий 
жамиятнинг ва бутун инсониятнинг хаѐти профессионал фаолият , маҳаллий жамоа ва бутун 
инсониятнинг кундалик ҳаѐти реал дунѐнинг энг яқин қисми сифатида олинган. [6] 
Фан билан боғлиқ бўлган вазиятлар реал дунѐнинг энг узоқ вазиятлардир. Шундай қилиб, 
топшириқларни тузишда контекстнинг 4 тоифаси қўлланилади: шаҳсий ҳаѐт, таълим / касбий 
фаолият, ижтимоий ҳаѐт ва илмий фаолият. 
Бу контекстларда берилган муаммолар ўқувчиларнинг хаѐтий тажрибалари ѐки 
амалиѐтининг қисмидир. 
Шунинг учун математикани шундай қўлланишга эътибор қаратиш PISA топшириқларини 
режалаштириш ва таҳлил қилишнинг асосий жиҳати ҳисобланади.
Математик саводхонликни баҳолаш учун фан мазмуни соҳалари [6] 
Баҳолашда фан мазмуни қуйидаги тўрта бўлим бўйича тақсианган: фазо ва шакл, ўзгариш ва 
боғланишлар, сонлар ва катталиклар, маълумотлар ва аниқмаслик: 
- ўзгариш ва боғланишлар - турли жараѐнларда ўзгарувчилар орасидаги муносабатлар 
математик талқинига оид топшириқлар, яъни алгебраик материал ( "PISA", "Автомобилда саѐҳат " 
топшириқлари); 
- маълумотлар ва аниқмаслик – тасодифий ва статистик ҳодиса ва қонуниятларга оид 
топшириқлар, яъни стастика ва эҳтмолликлар назарияси материали (қаранг "Маиший чиқиндилар 
" топшириғи ). 
Фан мазмунига оид билим ва кўникмалар[6] 
Функциялар: функция тушунчаси, бунда асосий урғу чизиқли функцияларга қаратилган. 
Айтиш жойизки, бошқа функциялар ҳоссалари, уларнинг берилишининг турли шакллари (асосан 
сўзлар ѐрдамида, символик, жадваллар ва график) ҳам қаралмоқда.
Бундан ташқари, математик саводҳонликни муваффаққиятли намойиш қилиш математикани 
ўқитишда ривожлантириладиган мантқий ва алгоритмик характердаги универсал когнитив 
компетенцияларга боғлиқ