O. X. Xamidov universitet rektori, rais

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI 
1. Azizxo`jaev N.N. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat. O`quv qo`llanma. Toshkent. 
O`zbekiston yozuvchilar uyushmasi. 2006. 

---

260 
2. Nurmonov A. Ikramov I. Boynazarov F. Yangi pedagogik texnologiya asoslari (interfaol darslar) 
Toshkent - 2007 
3. Vannova M.G. Pedagogicheskie texnologii i pedagogicheskoe masterstvo. Tashkent. 2006.
БАДИИЙ АСАР ҚАҲРАМОНИ ВА ПРОТОТИП 
РАДЖАБОВА Мавлуда, 
Когон тумани, 2-мактабнинг 
 она тили ва адабиёт фани ўқитувчиси 
 
Тарих адабиѐт сув ичадиган асосий булоқлардан биридир. Тарихий шахслар ҳаѐтига мурожаат 
этиш адабиѐтнинг ҳар учала турида ҳам яққол кўзга ташланади. Буюк сиймолар ѐхуд халқнинг қора 
кунлари ҳақидаги насрий асарлар, шеърий намуналар барчамизга яхши таниш. Биз бугун 
драматургияда, саҳна асарларида тарихий шахсни яратиш ҳақида тўхталмоқчимиз.
Тарихий шахс ҳаѐтини драмада тасвирлаш эпик асар яратишдан кўра анча оғир ва 
масъулиятли иш. Бу биринчи навбатда драманинг жанр табиатидан келиб чиқади. Эпосда 
воқеаларнинг секин, табиий оқими жараѐнида шахс образини атрофлича чизиш, батафсил кўрсатиш, 
шу орқали унинг дунѐқарашини, мақсад йўналиши, орзу-ўйлари, ҳаѐтга ва атрофга муносабати, 
кураши ифода этиб берилиши мумкин. Драмада образлар тасвири бошқа усул ва воситалар орқали 
амалга оширилади. Инсон, образ, тарихий шахс, аввало диалог, монолог, ҳатти-ҳаракат орқали 
тасвир этилади. Бундан ташқари, муллифнинг изоҳи, ремарка ҳамда бошқа драмага хос жанр 
усуллари самарали ишлатилади.
Прототип буюк тарихий шахс ѐки оддий одам бўлиши мумкин. Шунингдек, асарда унинг номи 
аслидагидай сақланиши, бироз ѐки бутунлай ўзгартирилиши мумкин. Бунда муҳим нарса-бадиий 
асардаги шахс образида маълум бир кишининг хусусиятлари мужассамлашганлиги. Қаҳрамоннинг 
ташқи қиѐфаси, ҳаѐт йўли, одатлари, хулқ-атвори, қалб дунѐси ҳаѐтидаги муайян бир одамни акс 
эттириши унинг прототипини аниқлашга асос бўлади. 
Тарихий асарда прототип ҳаѐтини бадиий образга айлантириш анча мушкул ва мураккаб 
жараѐн. Тарихий маълумотлардаги зиддиятли қарашлар, айрим ҳужжатларнинг тарафкашлиги, 
нотўғри хабар-ахборотлар ижодкорни чалғитиши мумкин. Бунда ижодкор тасвирланаѐтган давр 
руҳига чуқур кириб бориши, ҳужжатларни танқидий нигоҳдан ўтказиши, давр кишиларининг 
руҳияти, машҳур шахс ҳаѐтининг етакчи жиҳатларини бадиий кашф этишга қодир бўлиши лозим. 
Эрик Каримовнинг фикрича, тарихий шахс образларидаги ―қандайдир хислатлар, қирралар, 
деталлар, реал тарихий сиймолардагидан тафовут этиши мумкин ва баъзи бир ҳолатларда ҳам 
зарурдир. Чунки асарнинг системасига киритилган ҳар бир шахснинг характери, унинг умумий 
ғоявий йўналишига мослаштирилади‖.
Тарих истеъдодли шоир учун восита, инсониятнинг доимий ҳаѐти ҳақидаги ҳақиқатларни 
айтиш майдони.
Хўш, қандай тарихий драматик асарлар адабиѐтимиз хазинасида мавжуд? Биргина Мақсуд 
Шайхзоданинг ―Жалолиддин Мангуберди‖ ва ―Мирзо улуғбек‖ трагедиялари, Ҳ.Олимжоннинг 
―Муқанна‖, буюк Соҳибқирон Амир Темур ҳақида яратилган А.Ориповнинг ―Соҳибқирон‖, 
О.Ёқубовнинг ―Авлодларга васият‖, Т.Мирзонинг ―Амир Темур‖ каби драматик асарлари диққатга 
сазовордир. Биз бу рўйхатни узоқ давом эттиришимиз мумкин. Аммо уларни бирлаштириб турган 
битта умумий, муштарак хусусият бор: бу ҳам бўлса, ѐзувчиларнинг тарихга муносабати, тарихни 
бадиий гавдалантиришдаги ўзига хослиги ва маҳорати, асарлардаги образлар тизимидир. Бу 
драмаларнинг аксарияти мустақиллик даври ўзбек адабиѐти, тарихга янгича, холис муносабат 
билдириш зарурати маҳсулидир. Уларда тарихий шахсларнинг саркардалик фаолияти, улар олиб 
борган жанг-у жадаллар, юришаларга эмас, уларнинг фалсафий фикрлари, ўй-хаѐллари, оддий 
инсон сифатидаги дунѐқарашига алоҳида урғу берилган.
Асарлардаги тарихий шахслар ўз прототипининг айнан нусхаси эмас. уларда бадиий тўқима 
ва тарихий ҳақиқат уйғунлаштирилади. Чинакам ижодкорнинг маҳорати эса ана шу уйғунликнинг 
не чоғлик ҳаѐт ҳақиқатига мос келишида кўзга ташланади. Қуйидаги дарс ишланма ана шу 
жиҳатларни ўзида ифодалай олгани билан мақсадга мувофиқ: 
Мavzu: Мaqsud Shayxzoda hayoti va ijodi. (1908-1967) 

---

261 
Darsning borishi (reja):