O. X. Xamidov universitet rektori, rais

3. O‘qituvchi va o‘quvchi teng huquqqa ega vaziyat. Bunday holatda o‘qituvchi va o‘quvchi ta‘lim 
subyektlari sanaladi: o‘qituvchi o‘quvchi bilan hamkorlikda ta‘limni quradi, o‘qituvchi va o‘quvchi 
faoliyatining o‘zaro muvofiqlashuvi – koordinatsiya ta‘limni tashkil etish, boshqarish, nazorat etishning 
yetakchi prinsipiga aylanadi. Ta‘lim ham, tafakkur ham xotiraga mo‘ljallab tashkil etiladi. ―Qars ikki 
qo‘ldan chiqadi‖,-degan xalq maqoli ana shu uchinchi vaziyatga to‘g`ri keladi. O‘qituvchi ijodkorligi 
bolalar ijodkorligiga, bolalar ijodkorligi, tashabbus bilan ishlashi o‘qituvchi ijodkorligiga olib keladi. 
Shunday qilib, ta‘limda o‘quvchilar ijodkorligining barcha ko‘rinishlarida boshlang`ich sinf 
o‘quvchilarining ijodiy izlanishlarini tashkil etish imkoniyatlari nihoyatda keng.
Qator didaktik olimlarning, jumladan, A.Q.G`ulomov, M.Z.Dinyaeva, I.V.Dorno, M.N.Enekeev, 
R.I.Ibrohimov, 
G.D.Kirilova, 
P.I.Pidkasistiy, 
B.P.Korotyaev, 
M.I.Maxmutov, 
Sh.R.Rayhonov, 
A.F.Chekvanina va shu kabi tadqiqotchilar asarlarida boshlang`ich ta‘limda bolalar faolligining uch xil 
darajasi mavjudligi asoslangan: ergashib takrorlash; izlanish – ijro etish; ijodiy faollik.
Ergashib takrorlash faolligi genetik jihatdan bola faoliyatida eng oldin paydo bo‘lib, rivojlanish, 
takomillashib borish nuqtayi nazaridan eng birinchi, faollikning dastlabki ko‘rinishidir. Bolalar 
faolligining bu turi o‘ta zarur, kerakli hodisa bo‘lib, uning vositasida ular o‘quv faoliyatini egallab 
olishadi. Bolalarda o‘quv faoliyatining asta-sekin shakllana borishi natijasi o‘laroq bilish faoliyati 
elementlari ham paydo bo‘la boshlaydi.
Ergashib takrorlash faolligi o‘zgalar tajribasini takrorlash yo‘li bilan to‘planadi. Shu bilan birga u 
inson umrining barcha bog`in, bosqichlarida amal qiladi. Duradgorning o‘z ustozi harakatlarini 
takrorlashini ko‘z oldingizga keltiring. Ergashib takrorlash nuqul mexanik, hech qanday o‘zgarishsiz 
qaytarish emas. Aksincha, narsa-hodisalarning mohiyatini chuqur anglash, ularni o‘zgartirish, 
qo‘shimchalar kiritish yo‘li bilan ularni yangilashga olib keladi. Yangilik esa ijod mahsuli. Shogird 
o‘zining jismoniy, ma‘naviy, aqliy zakovatini ishga solib, mavjud narsa-ashyolarni, mehnat qurollarini, 
mehnat sharoitini o‘zgartiradi. Xuddi shunga o‘xshab boshlang`ich sinf o‘quvchisi o‘rganish obyekti – 
o‘quv materialiga har safar duch kelganida o‘zi uchun uning yangi xususiyatlarini kashf etadi. Bu – 
mustaqil aqliy bilish jarayoni mahsuli. Bolaning mustaqil aqliy bilish layoqati ergashib takrorlash faolligi 
qobig`ida shakllana boshlaydi.
L.S.Vigotskiy bola taraqqiyotini tahlil qila turib, uning rivojlanishida ikki zonani ajratgan edi: bola 
taraqqiyotining yaqin zonasi; bola taraqqiyotining istiqboldagi zonasi. Istiqbol – kelajakdagi taraqqiyot 
zonasining unumli amal qilishi yaqin taraqqiyot zonasining qanday kechishiga ko‘p jihatdan bog`liq. 
L.S.Vigotskiy ta‘limotiga asoslanib, bola taraqqiyotining quyi shakli, dastlabki ko‘rinishi bolani 
taraqqiyotning yanada yuqori, murakkab shakliga olib keladi. Shu tufayli, boshlang`ich sinflarda 

---

238 
bolalarning ergashib faoliyat ko‘rsatishlariga alohida e‘tibor berish zarur. Xuddi shunday yo‘l orqali bola 
dastlab o‘z o‘qituvchisi bilan hamkorlikda faoliyat ko‘rsatib (taraqqiyotning yaqin zonasi), asta-sekin 
mustaqil faoliyat ko‘rsatishga (taraqqiyotning istiqboldagi zonasi) o‘ta boshlaydi.
Izlanish – ijro etish ko‘rinishidagi faollik jarayonida yechiladigan masala, misol, topshiriqlarni 
o‘qituvchi tanlaydi. Bolalar esa qo‘yilgan muammolarni hal etish yo‘llari, vositalarini izlashadi. 
Qo‘yilgan mashq, misol, masala, muammolarni bajarish vositalarini izlash boshlang`ich sinf o‘quvchilari 
ijodkorligining o‘ziga xos ko‘rinishidir.
Bu bosqichda boshlang`ich sinf o‘quvchisining ikki holatini qayd etamiz: o‘quvchi – ijrochi. 
Topshiriq, muammolarni o‘qituvchi tayin etganligi tufayli bolalar ijrochilik mavqeida ishtirok etishadi; 
qo‘yilgan muammolarni bajarish paytida o‘quvchi – izlanuvchi mavqeiga o‘tadi. Binobarin, bolaning 
o‘qish-o‘rganishida ijodiy faoliyat, tafakkur qatnasha boshlaydi. Bolada mustaqillikning rivojlanishi uni 
berilgan namuna, o‘rganilgan faoliyat usuli doirasidan tashqariga chiqishga yetaklaydi.
Boshlang`ich sinf o‘quvchisi faolligining eng yuqori ko‘rinishi ijodiy faollikdir. Bolalar ijodkorligini 
to‘lig`icha yetuk olimlar ijodkorligiga tenglashtirish mumkin emas. Zero, bolaning ijodiy faoliyat tajribasi 
ham chegaralangan. Avvalo, boshlang`ich sinf o‘quvchisi o‘quv materiali doirasida ijod qiladi. Qolaversa, 
bola hali ijod qilish yo‘llarini bekamu ko‘st egallab olgan emas. Bu tafovutlar bartaraf qilingani sayin 
bola va kattalar ijodidagi farqlar kamaya boradi.
Boshlang`ich sinf o‘quvchisining bilish faolligini uning faoliyatidagi hosila – hodisa deb qaraymiz. 
Bilish faolligi tarbiyalanadi, rivojlanadi. Uni rivojlantirish uchun ta‘limning izlanuvchanlik funksiyasini 
oshirish, motiv va emotsiyalarni ishga tushirish, bolalarga o‘z maqsadini mustaqil belgilash, o‘rganilgan 
bilimni, ta‘lim natijasini bilish jarayonidan ajratib tahlil qilish madaniyatini singdirish zarur.
Yuqorida o‘quvchi va o‘quv materiali tizimi bolalar faolligi nuqtayi nazaridan tahlil qilindi. Endi 
bolalar faolligini o‘quv materiali jihatidan tahlil qilamiz.
O‘quv materiali ma‘lumot mazmunini moddiylashtirishning eng oxirgi darajasi sanaladi. U ta‘lim 
boshlanguncha turli me‘yoriy loyihalar: o‘quv dasturi, o‘quv darsligi tarkibida tayyor holda bo‘ladi. 
Ta‘lim jarayonida esa o‘quv-tarbiya ishlari o‘quv materialini o‘rganishdan boshlanadi. Unda ta‘limning 
mazmuniy va jarayoniy sohalari o‘z aksini topadi. Binobarin, o‘quv materiali ma‘lumot mazmuni bilan 
ta‘lim mazmuni o‘rtasidagi oraliq zveno hisoblanadi.
O‘quv materiali tarkiban bilimlar tizimi, ko‘nikma va malakalar, ijodiy faoliyat tajribasi hamda 
munosabatlardan iborat. Ta‘lim sharoitida bolalar bilishi o‘quv materalining barcha tarkibiy qismlariga 
daxldor holda tashkil qilinganda istalgan samarani beradi. Yangi mavzu o‘tilayotgan paytda yangi 
mavzuga oid faktlarning oldin o‘tilgan mavzularga oid faktlardan farq qilishi, faktlarni tahlil qila turib 
xulosalar chiqarish, o‘rganilgan bilimlarni yangi sharoitga ko‘chira olish, mavzular bo‘yicha 
umumlashgan xulosalar chiqarish va sh.k.
Bolalarning bilish faoliyatini tashkil etishning asosiy omili biluv topshiriqlaridir. Biluv topshiriqlari 
bolalarning bilish faoliyatiga mo‘ljallab tanlangan, mustaqil fikrlash hamda izlanishga rag`batlantiradigan 
intellektual va aqliy yumushlardir. Boshlang`ich sinf o‘quvchilari uchun mo‘ljallab tuzilgan biluv 
topshiriqlariga qator didaktik talablar qo‘yiladi; biluv topshiriqlari bolalarning kuchi yetadigan, ularni 
bilishga rag`batlantiradigan shaklda tuzilishi zarur; biluv topshiriqlari tizimi o‘rganilayotgan mavzuning 
mohiyatiga mos bo‘lishi, o‘quv materialining barcha tarkibiy qismlarini o‘ziga qamrab olishi lozim; biluv 
topshiriqlari o‘quv materialiga adekvat bo‘lishi bilan birga, o‘quvchilarning real bilish imkoniyatlarini 
hisobga olib tuzilishi shart. Biluv topshiriqlari bolalar bilish faoliyatining amaliy yo‘nalishini oshirishi 
kerak. Biluv topshiriqlari bolalarga o‘rganilayotgan real obyekt bilan mustaqil to‘qnashish, obyekt 
xususiyatlarini mustaqil ajrata olish imkoniyatini berishi zarur; biluv topshiriqlari o‘lchash-kesish 
(qirqish), qisqa muddatli eksperiment, mustaqil kuzatish elementlarini o‘zida aks ettirishi lozim.