O. X. Xamidov universitet rektori, rais

 
 

---

11 
TA‘LIM TIZIMI RIVOJIDA DUNYO REYTINGIDAGI DAVLATLAR VA ULARDA 
BOSHLANG‗ICH TA‘LIM TIZIMI
Safarova R. G. – T.N.Qori-Niyoziy nomidagi O„zP 
FITI professori, p.ф.д., Tojiboyeva X. M. – (PhD),) 
T.N.Qori-Niyoziy nomidagi O„zP FITI doktoranti 
Internet sahifalariga tayangan holda aytish mumkinki, har yili dunyodagi eng yaxshi ta‘lim tizimiga 
ega bo‗lgan davlatlarning reytingi aniqlanadi. Va bu reytingda 209 ta davlat qatnashib, ular orasidan 
reytingi yuqori bo‗lgan 20 ta davlat ajratib olinadi.
Haqli savol tug‗iladi bu reyting qay tarzda o‗tkaziladi va ta‘limning qaysi jihatlari e‘tiborga olinadi.
2013 yildan boshlab dunyoning eng sifatli ta‘lim tizimi bo‗yicha reytingi aniqlanib, e‘lon qilina 
boshlangan. Bundan maqsad shuki, mamlakatlarning yoshlarni XXI asr global bilimlar bazasi 
iqtisodiyotiga qanday tayyorlanayotganligi haqida ma‘lumot to‗plashdir. 
Ushbu ma‘lumotlarga ko‗ra, qaysi davlatlar dunyoni yanada yaxshi joyga aylantirishga 
intilayotganlarini ko‗rish juda oson. Eng muhimi, har bir insonning hayotini saqlab qolish. 
Afsuski, sayyoradagi mamlakatlarning yarmidan ko‗pi ta‘lim ma‘lumotlariga ega emas. Ta‘lim 
to‗g‗risidagi ma‘lumotlarning aksariyati ikki-uch yoshga, hatto besh yildan o‗n yilgacha yomonroqdir. 
Ushbu so‗rovnoma yuqorida qayd etilganidek 209 davlat orasida o‗tkaziladi, ma‘lumotlarga 
asoslanib aytish mumkinki, 85 mamlakatda ta‘lim tizimi dolzarb ahamiyat kasb etmaydi. 
Agar 209 ta davlatning ketma-ketlikni kuzatsak, maktabdan tashqarida bo‗lgan bolalar soni eng 
yuqori bo‗lgan davlatlarni ko‗ramiz; eng yuqori savodxonlik kattalar nisbatiga ega; Bu esa ishsizlikning 
eng yuqori darajasiga olib keladi, bu qashshoqlikda yashovchi eng ko‗p aholi paydo bo‗lishiga olib 
keladi. 
Ushbu mamlakatlarning umumiyligi qanday? Bu mamlakatlar o‗z farzandlarini tarbiyalashga 
intilmaganligini ko‗rsatadi. 
Shunday qilib, har yilning har choragida dunyoning eng yaxshi ta‘lim tizimiga ega bo‗lgan 20 
davlat ajratiladi, baholanadi. Reytinglarni tuzish uchun foydalaniladigan ma‘lumotlar - oltita xalqaro 
ta‘lim monitoringi tashkilotidan olinadi: Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (OECD), Xalqaro 
talabalarni baholash dasturi (PISA), Birlashgan Millatlar Tashkilotining Iqtisodiy va Ijtimoiy Kengashi 
(UNESOC), The Economist Intelligence Unit (EIU), Xalqaro Matematika Trends va Xalqaro ilmiy 
tadqiqotlar (PIRLS) da Ilmiy tadqiqotlar (TIMSS) va taraqqiyot. 
Bunda quyidagilar ko‗rsatkichlar inobatga olinadi 
-
3 yoshdan 4 yoshgacha bo'lgan bolalar uchun ta'lim narxlari, ya‘ni bog‗chaga bolalarning qamrab 
olinishi va undagi to‗lovlarning qiymati; 
-
6 yoshdan 11 yoshgacha bo'lgan bolalar uchun boshlang'ich sinfni tugatilishi; 
-
11 yoshdan 14 yoshgacha bo'lgan o'rtacha ta‘lim muddat 
-
14 yoshdan 18 yoshgacha bo'lgan bolalar uchun o'rta maktab bitiruv kursi 
-
Bitiruv kollejining kursi 18 yoshdan 25 yoshgacha 
-
6 yoshdan 11 yoshgacha bo'lgan bolalar uchun asosiy test natijalari 
-
11-14 yoshdagi bolalar uchun ikkinchi darajali test natijalari 
-
Maktab xavfsizligi darajasi 3 yildan 25 yilgacha 
-
Maktab tashqari ta‘lim: 3-14 yoshdagi bolalar 
-
15 va undan katta yoshdagilar orasida savodsizlik darajasi 
Bundan tashqari, har bir xalqning infratuzilmasi hamda o‗quvchilarning o‗qituvchiga munosabati 
ham o‗rganiladi va inobatga olinadi.
2019 yil birinchi choragida o‗tkazilgan so‗rovnomalarga asosan dunyoning eng yaxshi 20 ta ta‘lim 
anketasidan o‗rin egallagan davlatlar quyidagilardan iborat: 1. Finlyandiya; 2. Yaponiya; 3. Janubiy 
Koreya; 4. Daniya; 5. Rossiya; 6. Norvegiya; 7. Buyuk Britaniya; 8. Isroil; 9. Shvetsiya; 10. Gonkong; 
11. Niderlandы; 12. Belgiya; 13. Germaniya 14. Kitay; 15. Singapur; 16. Portugaliya; 17. Vengriya; 
18. Estoniya; 19. Fransiya; 20. Amerika qo‗shma shtatlari.
Finlyandiyada majburiy ta'lim maktabgacha ta'limdan boshlanadi, 6 yoshdan. 1 yil maktabgacha 
ta‘limda o‗yin orqali bolalarda o‗qishga bo‗lgan qiziqish uyg‗otiladi va ularning bilim olish qobilichtlari 
rivojlantiriladi..

---

12 
Asosiy ta'lim bolaning etti yoshidan boshlanadi va 15 yoshida tugaydi, 1-9-sinflarni o‗z ichiga 
oladi. 
1-6-sinflar boshlang‗ich sinflar bo‗lib bitta o‗qituvchi tomonidan barcha fanlar olib boriladi. 7-9-
sinflarda darslar alohida fan o'qituvchilari tomonidan o'qitiladi. Qizig‗i shundaki, 1-6 va 7-9-sinflarda 
o‗qish alohida-alohida ta‘lim muassasalarida tashkil etiladi, ya‘ni bitta maktab 1-6 sinfni o‗z ichiga olsa, 
ikkinchi maktab 7-9-sinfni o‗z ichiga oladi. Ular birgalikda bitta maktabda tashkil etilmaydi. 
Finlyandiyada, imtihonlarning natijasiga emas, balki ta‘lim jarayoniga alohida e‘tibor beriladi. 
O‗rta ta‘limning hamma davrida hech qanday sinovlar mavjud emasligi sababli o‗qituvchilar o‗quv 
jarayonida o‗quvchilarning bilimlarini taxmin qiladilar. Fin tilidagi ta‘limning o‗ziga xos xususiyati - bu 
bepul. 
Finlyandiya maktablarida o'qish mutlaqo bepul bo‗lishi bilan birga tibbiy yordam, kunlik 
ovqatlanish, darsliklar va boshqa o‗quv materiallari bepul. Bundan tashqari 5 km dan uzoq joylarga 
sayohat qilish ham tekinga amalga oshiriladi.
Bolalar odatda mahalliy maktabga boradilar va dastlabki ikki yil davomida mahalliy hokimiyat 
tomonidan uyushtirilgan ixtiyoriy ertalab va kechki sinflarda qatnaydilar. 
Finlyandiyada 2016 yilda tasdiqlangan o'quv dasturi asosida darslar olib boriladi, leyin 
o‗qituvchilar o‗zlarining mahalliy xususiyatidan kelib chiqib o‗quv dasturlariga o‗zgartirish kiritish 
huquqiga ega. Maktabda o‗quvchilar asosan o‗zlarini ona Shvetsiya va Fin tillarini (ikkalasi ham 
Finlyandiya milliy tillari), shuningdek chet tilini o'rganishlari kerak. O'quv dasturidan matematika, 
gumanitar va ijtimoiy fanlar, din yoki axloq, jismoniy va tibbiy ta'lim, shuningdek, san'at va texnologiya 
fanlari o‗rin olgan. O'quvchilar o'z o'quvchilarining ijodiy, boshqaruv va innovatsion ko'nikmalarini 
rivojlantirishga e'tibor berishlari kerakligi belgilangan. O'qituvchilar bu maqsadlarni tushunib, o'zlarining 
o'quv materiallari va dars rejalarini tanlab, hukumat tomonidan qo‗yilgan maqsadga muvaffaqiyatli 
erishmoqdalar. 
Yaponiya davlati necha yilladan buyon reytingning birinchi va ikkinchi o‗rinlarini egallagan davlat 
hisoblandi. Yaponiyada boshlang‗ich ta‘lim -―syogakko‖, deb nomlanadi. Boshlang‗ich maktab 
ta‘limning ilk 6 yilini qamrab oladi va uning asosiy qismi hisoblanadi. Yaponiyada maktabga 6 
yoshdan boriladi. 
Boshlang‗ich maktabga 6 yoshdagi yapon bolalarning 99% qatnaydi. 99% yapon boshlang‗ich 
maktablari davlat tasarrufida, 1% - xususiy. O‗quv rejasiga yapon tili, gumanitar fanlar, arifmetika kabilar 
kiradi. San‘at va hunar (yapon xusni xati), musiqa, uy xo‗jaligini yuritish, jismoniy tarbiya, axloqiy 
odobnoma akademik predmetlar hisoblanmaydi. Yaponiyada boshlang‗ich ta‘lim majburiy va bepul 
bo‗lib, mashg‗ulotlar aprel oyida boshlanadi. O‗quv yili 3ta chorak-trimestrga bo‗linadi. 1-chorak-6 
apreldan-20 iyulgacha davom etadi, keyin yozgi ta‘til boshlanadi. 1-sentyabrdan 2- trimestr boshlanadi va 
26 dekabrgacha davom etadi. 26-dekabrdan 7-yanvargacha qishli ta‘til bo‗ladi. Oxirgi 3-trimestr 7-
yanvardan 25-martgacha davom etadi. 25-martdan 6-aprelgacha bahorgi ta‘til bo‗ladi. Shu paytda 
o‗quvchilar sinfdan sinfga ko‗chadi. Chorak-trimestrlarning boshlanishi va tugallanishi turli maktablarda 
turli sanalarga to‗g‗ri kelishi mumkin. Ta‘til paytida o‗quvchilar uy vazifalarini oladilar. Ba‘zan ta‘til 
paytida ham, agar trimestrda yaxshi o‗qimagan bo‗lsa, maxsus kurslarda o‗qiydilar. Yaponiyada o‗qish 6 
kunlik, lekin har 2-shanba dam olish kuni hisoblanadi. Maktablarda o‗qitish dasturi o‗zgaruvchan, lekin 
Ta‘lim vazirligi tasdiqlagan standartlarga asoslanadi. Boshlang‗ich ta‘limni moliyalashtirish, 
o‗qituvchilar bilan ta‘minlash, maktab dasturlarini yaratish mahalliy hokimiyat zimmasida. Boshlang‗ich 
ta‘limda bolalar davlat hisobidagi 1945 kandji iyeroglifdan 1006tasini yod olishi kerak. Boshlang‗ich 
ta‘lim ―syogakko‖ quyidagi vazifalarni hal qiladi: 
- o‗quvchilarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash, 
vataniga, 
o‗z qadriyatlariga hurmat 
hissini o‗rgatish; 
-o‗quvchilarni xalqaro xamkorlik ruhida tarbiyalash; 
-ona tilidan to‗g‗ri foydalanish; 
-iqtisodiy tarbiya berish; 
-barkamol shaxsni tarbiyalash. 
O‗quv maqsadlariga aniq 
o‗quv fanlari bo‗yicha 
o‗quv rejalari va dasturlarni 
tayyorlash orqali erishiladi. Boshlang‗ich maktabda yapon tili jamiyatshunoslik, tabiiyot, musiqa, rasm va 
hunar, uy ijodiyoti, etika kabi fanlar o‗qitiladi, jismoniy tarbiya bilan shug‗ullanadilar. Shuningdek 
―maxsus faoliyat‖ fani ham o‗qitiladi, unga klub ishlari, majlislar, sport tadbirlari, sayohatlar, bayramlar 
va b. kiradi. Kam ta‘minlangan oilalarning bolalari maktab nonushtalari, turli xizmat va sayohatlarga pul 
to‗lash uchun dotatsiya oladilar. Ota-onalar farzandlarini o‗z tumanlarida joylashgan maktabga borishini 
istamasalar, xususiy pullik ta‘lim muassasasiga berishlari mumkin, lekin bu maktablarga juda qiyin tanlov 

---

13 
orqali qabul qilinadi. 
Zamonaviy Koreya ta‘lim tizimida boshlang‗ich maktablarning roli muhim. Koreyada boshlang‗ich 
ta‘lim uchun o‗quv yilida 1 martga qadar 6 yoshdan yuqori bo‗lgan bolalar qabul qilinadi. Lekin 5 yoshli 
bolalar ham o‗qishga kirishga xuquqli bo‗lib, buning uchun maktab mas‘ul shaxsining ruxsatnomasini 
olishi lozim bo‗ladi. O‗quv yili esa 1 mart Koreya respublikasida davlat bayrami munosabati bilan 2 
martdan boshlanadi. 6 yil davom etadigan boshlang‗ich ta‘lim majburiy etib belgilangan. Boshlang‗ich 
ta‘limda 1 yil ikki semestrga bo‗lingan holda olib boriladi. Boshlang‗ich ta‘limdan keyingi «zinapoya» 
vazifasini o‗rta ta‘lim bajaradi. O‗rta ta‘lim Koreya respublikasida 3 yil davom etadi. O‗rta ta‘lim ham 
majburiy bo‗lib, bir o‗quv yili 1 martdan keyingi yil mart oyiga qadar davom etadi. Darslar 45 daqiqadan 
etib belgilangan bo‗lib, bir yilda 1222 soatni tashkil etadi. O‗rta ta‘lim maktablarida davlat tili, axloq, 
ijtimoiy fan, matematika, jismoniy tarbiya, musiqa, san‘at, chet tili kabi 10 ga yaqin fanlar o‗qitiladi. 
Shuningdek, o‗rta maktabda o‗quvchi uchun tanlov fanlar mavjud. Bular qatoriga axborot, chet tili 
(ko‗pincha nemis, fransuz, ispan, xitoy, yapon, rus, arab tillari) kabilarni kiritish mumkin. O‗rta maktab 
tugatilgach yuqori maktablarda ta‘lim davom ettiriladi.
Mamlakatimizda va xorijda yangi ta‘lim modellerini qidirish shiddat bilan olib borilmoqdaki, 
bunda barcha rivojlangan davlatlarning ta‘lim jarayonidagi tajribalari, yutuqlaridan samarali foydalanish 
asosida ta‘lim va tarbiya jarayonini tashkil etishga innovatsion yondashuvlar zaruriy ahamiyat kasb etadi. 
Ayniqsa, boshlang‗ich ta‘limni rivojlantirish, o‗quvchilarning jamiyatdan munosib o‗rin egallashlariga 
zamin hozirlaydi.
Shuning uchun ham bugungi kunda boshlang‗ich ta‘lim tizimining mazmuni va sifati bizning 
jamiyatimizning dolzarb masalalari va ustuvor yo‗nalishlaridan biri bo‗lib hisoblanmoqda. Boshlang‗ich 
ta‘limni rivojlantirish, uning samaradorligini oshirish usullari va tadbirlari izlanmoqda, shu bilan birga 
boshlang‗ich ta‘lim-tarbiya jarayonida rivojlangan davlatlarning texnologiyalarini joriy etish masalasi 
ommalashtirilmoqda.
Pedagoglarning o‗quv mashg‗ulotlarini tashkillashtirishida yangicha yondashuvni, rivojlangan 
xorijiy davlatlarning tajribalarini o‗rganish, milliy madaniyatimiz, mentlitetimizga moslashtirish orqali 
darsda bolalarni bilim, malaka va ko‗nikmalarini shakllantirish, olingan bilimlarini ijtimoiy munosabatlar 
jarayonida, o‗zining kundalik faoliyatida qo‗llashga o‗rgatish muhim.