O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

93-rasm. Impulslar oqimi aytanib yurishi 
mumkin bo'Igan yopiq neyronlar halqasi (E. 
Kendel bo'yicha):
/  -  
afferent signal oiuvchi po stloq neyroni, 
IA va IB-oraliq neyronlar,
2 
-  efferent neyron
, 
oq uchburchak bilan 
qo zg 'atuvchi sinaps, qora uchburchak bitan -  
tormozlovchi sinaps, strelka bilan impulslar 
oqiminingyo 'nalishi ko 'rsatilgan.
I
Rasmdan shuni ko'rish mumkinki  I  neyronni q o ‘zg‘alishi 2 neyronni qo'zg'atadi.
1  neyron  1  A neyron bilan yopiq zanjir hosil  qiladi.  Shu vaqtda  1  B neyron  ham 
qo‘zg‘atiladi.  1  B neyron qo‘zg‘alganda 1  A neyronga tormozlovchi ta’sirk o ‘rsatib 
yopiq zanjirda impulslar harakati to ‘xtaydi.
Ko‘rinib turibdiki yopiq zanjirda q o ‘zg ‘alish  impulslarini yangi yoMlar orqali 
aylanishi sinapslar orqali amalga oshib vaqtinchalik sinaps bog‘lanishlarini hosil 
qiladi. Sinapslardan q o ‘zg‘alish oktishining vaqtinchalik ortishini turli y o ila r orqali 
tushuntiriladi.
Har qanday ta ’lim jarayonining asosida neyronlararo yangi bog‘lanishlarning 
hosil bo‘lishi yoki mavjud bog‘lar orqali qo‘zg‘alish o'tishining osonlashishi yotadi. 
Q o'zg‘alish  o ‘tishining  osonlashishi  sinapsdan  impulslami  o ‘tishini  teziashishi 
orqali amalga oshadi. Buni suvarak!ardao‘tkazilgan tajribadayaqqol ko‘rish mumkin. 
Oldingi  oyoqlari  kesib  tashlangan  suvaraklar  m o ‘ylovlarini  orqa  oyoqlari  bilan 
tozalashga  o ‘rganadi  orqa  oyoqlarini  harakatga  keltiruvchi  motor  neyronlarda 
qo‘zg‘alishni sinapsdan sekinlab o'tishi keskin kamayadi. Shartli reflekslami hosil 
qilinayotganda jarayonda qatnashayotgan sinapslarda tikonlar paydo b o ‘lganligi 
haqida ma’lumotlar mavjud. Sinapslarda tikonlam ing paydo bo‘lishi shartli refleks 
faoliyati kuchaygan yoshda tezlashadi, bundan tashqari murakkab m asalalam i hal 
qilayotgan  individlarda faol sinapslam ing soni ortganligi  kuzatilgan.  Boshqa b ir 
fikrga ko 'ra uzoq muddatli xotirada ishtirok etayotgan sinapslarda qo‘zg‘a!ishning 
o ‘tishi  osoniashadi.  Shartli  va shartsiz q o ‘zg ‘atuvchilam i  takror  va takror ta ’sir 
qilinishi  natijasida  markaziy  neyron  sinapslari  membranalari  fizik  kim yoviy 
o ‘zgarishlarga uchrab impulslaming o'tishi osoniashadi.
Membranani qutbliligi mustahkam siljishi uni fizik-kimyoviy o‘zgartirib xotira 
izlarini shakilanishigaasosbo‘lib xizmat qiladi. Bosh miyayarimsharlari po‘stlog‘ida 
doimiy tok ta’sirida qutblilikni o ‘zgartirib yuqori q o 'z g ‘a!uvchan sohalami tajribada 
hosil  qilingan.  Bunday  o ‘zgarishlar tabiiy  sharoitda  dominant  m arkazlarda  ham  
yuzaga kelishi mumkin. Bu shartli reflekslam i hosil bo‘lishini osonlashtiradi.
Sinapslam ing  samaradorligini  orttirishda  ulam i  posttetanik  potensiallashni
367
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

muhim ahamiyati bor. O rqa m iya motoneyronlarini afferent yo‘llar orqali ta'sirlash 
ulardan  qo‘zg‘alish  o ‘tkazishning  osonlashishi  7  min.  davomida  yuqoriligicha 
qoladi. Gippokampni ta ’sirlash yuqoridagi holatni bir necha soatga cho‘zadi.
Sinapslardan  qo‘zg‘alish  o ‘tishining ortishida  qo‘zg‘atuvchi  mediatorlardan 
atsetilxolinga alohida e ’tib o r berilgan tajribalar qilingan. Tajriba natijalariga ko‘ra 
shartli refleks hosil qilinayotganda xolinesteraza  fermenti  faolligining ortganligi 
aniqlangan,  agar  xolinesteraza  faolligi  sun’iy  yo‘l  bilan  susaytirilsa,  xotiraning 
tuzalishi kuzatilgan. Demak, xotira izlarining shakllanishida va mustahkamlanishida 
mediatorlar va ulam i parchalovchi fermentlaming ahamiyati katta.
Uzoq muddatli xotira nerv hujayralari kimyoviy tarkibigata’sir qiladi. Xotirani 
tushuntirishda  sinapslardan  q o ‘zg‘alish  o ‘tishining  o 'z g a rish i  orqali  amalga 
oshirishini ko‘rdik. B iroq sinapslam i funksional holati va ulaming faoliyati ko‘p 
jihatdan hujayra tanasida v a neyroplazmada va yadrodagi jarayonlarga bog‘liq.
Hujayra  tanasi  q o ‘z g ‘alish lam i  o ‘tkazish  uchun  asosiy  vazifani  bajarishi 
hammaga ma’lum. Shu sababli uzoq muddatli xotiraning mexanizmini neyroplazma 
kimyosi bilan bog‘!iq holda yechishga uriniigan tajribalar mavjud.
Shunday moddiy asos b o ‘lib RNK ni ko‘rsatish mumkin. Tadqiqotchilaming 
fikricha har qanday habar RN K  molekulasi tuzilishida maxsus iz qoldiradi. RNK 
molekulasi oqsil m olekulasini sintezlash uchun qoliplik vazifasini bajaradi. Uzoq 
muddatli  xotirani  hosil  boMishi  RNK  molekulasida  nukleotidlami joylashishini 
o'zgarishi bilan amalga oshsa kerak. 0 ‘tkazilgan tajribalardan shu narsa aniqlandiki, 
murakkab harakat qilishga o ‘rgatilgan kalamushlaming neyronlarida nukleotidlar 
tark ib id a  o ‘zg arish lar  b o ‘ lganligini  k o ‘rsatadi.  O ddiy  harakatlar  bajargan 
katamushlaida yuqoridagi o ‘zgarishlarkuzatilmaydi. Biroq RNK molekulasini uzoq 
vaqt saqlanmasligi u orqali uzoq muddatli xotirani tushuntirishgato‘sqinlik qiladi. 
Shu sababli xotira izini hujayraning irsiy apparatidan izlashga to ‘g‘ri keladi va bu 
narsa DNK hisoblanadi.  D N K  molekulasi uzoq muddatli xotirani  shakllanishida 
ishtirok etishi kalam ushlarda o ‘tkazilgan tajribalarda ko‘rsatildi.
Tajriba  natijalaridan  shu  narsa  ma’lum  boMdiki,  shartli  reflekslarni  hosil 
bo‘lishida DNK molekulalarini metillanish darajasi ortib ketadi. Bu o ‘z navbatida 
ayrim genlaming faolligini orttiradi. Bu o‘zgarishlar gippokam va bosh miya yarim 
sharlaridasezilarli b o ‘lib, m iyachada unchalik ko‘rinmaydi.
Nerv hujayrasining asosiy tuzilmalari oqsil molekulalari hisoblanadi. Shu sababli 
uzoq  muddatli  xotirani  o ‘rganuvchilam ing  e’tibori  neyron  oqsillari  va  ulami 
fraksiyalarini o‘rganishga qaratilgan. 0 ‘qitish vaqtida oqsillar sintezini tezlashishi 
ulami xotirada ahamiyati borligini ko‘rsatadi. Kabutarlarda o ‘tkazilgan tajribalarda 
o ‘rgatish  jaray o n id a  m iya  oqsillarining  m em branadagi  glikoproteidlarning 
fraksiyalari  k o ‘payganligini  kuzatiladi.  O qsillam ing  uzoq  muddatli  xotirani 
shakllanishdagi  aham iyatini  k o ‘rsatuvchi  tajriba  natijalariga  ko‘ra  oqsil  sintezi 
to‘xtatilsa, qisqa muddatli xotirani uzoq muddatli xotiraga o ‘tishi buzilgan.
Shunday qilib qisqa muddatli xotirani uzoq muddatli xotiraga o ‘tishida oqsillami 
ayniqsa membranadagi kislotali oqsillami va glikoproteinlami ahamiyati katta ekan.
Uzoq muddatli xotirani  moddiy asosi sifatida peptidlam i ham ahamiyati  bor.
368
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ular aminokislotalardan tarkib topgan, blroq oqsilga nisbatan soddaroq tuziüshiga 
ega. Bunday peptidlar shartli reflekslami hosil bo ‘lishini tezlatadi.
Ulami boshqa organizmlarga yuborilsa orttirilgan malakalami namoyon etadi. 
Bu xotirani ko‘chirish masalasiga olib kelmoqda.