O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Bo ‘sag ‘a kuchi. Qo ‘zg‘aluvchan to ‘qimaga ta ’sir etib, unda harakat potensialini 
yuzaga  chiqarish  uchun  zarur  boMgan  eng  kam  ta ’sir  kuchi  b o ‘sag ‘a  (ta ’sir 
b o ‘sag‘asi) kuchi deb ataladi. B o ‘sa g ‘a kuchining mutlaq m iqdori to ‘qimalaming 
xossalari va flziologik holatiga,  shuningdek, ta ’sir berish usullariga ham bogMiq 
boMadi. Elektrtoki bilan to‘qimani ta ’sirlashda ikki xil usuldan foydalaniladi: hujayra 
sirtidan  va  hujayra  ichidan  ta’sir  etish.  Birinchi  usulda,  ikkala  elektrod  hujayra 
sirtiga q o ‘yiladi, ta’sir ettirilgan tok to ‘qimaga anod sohasidan kirib, katod sohasidan 
chiqib ketadi, bu usulni  kamchiligi  shundaki; tok to‘qimada ancha tarmoqlanadi: 
tokning  faqat  bir qismigina m em brana orqali  o ‘tadi,  bir qismi  esa  hujayraiararo 
b o ‘shliqdan o ‘tadi.  Shu sababli, ta ’sirlanishda qo‘zg‘alish  vujudga kelishi uchun 
haqiqatda zarur miqdordan ko‘ra k o ‘proq tok kuchi olish zarur b o ‘ladi.
T a’sirlanishning  ikkinchi  usuli  aniqroq  bo‘lib,  unda  hujayra  ichiga  elektrod 
kiritiladi (uchining diametri 0,5 m k g a teng elektrod kiritiladi), ikkinchisi esa hujayra 
sirtiga taqaladi. Buholatda tutashtirilgan tokning hammasi m em brana orqali o ‘tadi, 
b o ‘sag‘a kuchi miqdori birmuncha an iq  boMadi. Turli hujayralarda bu kattalik har 
xi!bo‘ladi.
Ta'sirningfoydali vaqti.  M em branada  qo‘zg‘alishni  yuzaga  keltirish  uchun 
to ‘qimaga  elektr toki  ta’sir etib  turadigan  minimal  vaqt tokning  kuchiga teskari 
proporsionaldir (4-rasm). Agar abssissa o ‘qiga elektr stimulning ta ’sir etish uchun 
ketgan minimal vaqt millisekundlar hisobida, ordinata o ‘qiga esa tok kuchi qiymatlari 
q o ‘yilsa, kuch-vaqt egri chizig‘i olinadi. Bu egri chiziqni L. G oorveg, G. Veyss, L. 
Lapik so ‘nggi  vaqtda D. N.  N asonovlar turli  qo‘zg‘aluvchan  to ‘qim alar ustidagi 
tajribalarda o ‘rganganlar. Q o‘zg‘alishni yuzaga chiqaradigan minima! tok kuchini 
Lapik - reobaza deb atadi. Bir reabazaga teng tok berilganda, m em branada harakat 
potensialini yuzaga chiqarish  uchun  zarur b o lg a n  minimal  vaqt foydali vaqt deb 
ataladi. Tokning kuchaytirilishi ta ’sim ing minimal vaqtini qisqartirishga olib keladi, 
ammo chegarasiz kuchaytirib bo‘ Imaydi.
19
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Foydali vaqt (OC) ni aniqlash ancha mushkul, chunki reobaza miqdori oz-ozdan 
o ‘zgarib  turadi.  Bu  o ‘zgarishlar sokinlikda  membrananing  funksional  holatdagi 
o'zgarishlam i aks ettiradi. Shuning uchun L. Lapik boshqa shartii kattalikni taklif 
etdi  va  uni  xronaksiya  deb  atadi.  X ronaksiya -  qo‘zg‘aluvchan  to ‘qimaga  ikki 
reobaza tok kuchi bilan ta ’sir etib turganda,  uni qo‘zg‘atish  uchun zarur b o ‘lgan 
qisqa vaqtdir(O D ). Xronaksiyani aniqlash usuli-xronaksimmetriya deb ataladi. Bu 
usul  faqatgina  tadqiqotlardagina  em as,  balki  klinik  am aliyotda  ham  muhim 
ahamiyatga ega. Umuman olganda, xronaksimmetriyadan insonlaming nerv-muskul 
tizimiga ftinksional baho berishda unumli foydalaniladi. Ulardagi organ ik o‘zgarishlar 
mushak va nerv to‘qimalarda xronaksiya kattaligining oshishi bilan kechadi, bu o ‘z 
navbatida katta diagnostik ahamiyati bilan ham xarakterlidir.
Ta*sir  ku ch in in g   ortib  borish  tikligi.  Nerv  yoki  muskul  ta ’sirlanishining 
bo‘sag‘a  m iqdori  stimulning  qancha  vaqt  ta’sir  etishigagina  emas,  balki  stimul 
kuchining  ortib  borish  tikligiga  ham  bog'liq.  T a’sir  bo‘sag‘asi  to ‘g ‘ri  burchak 
shaklidagi tok zarblaridan engkam  mîqdordaboMadi, bunday tok zarblari kuchining 
maksimal darajasi tez ortib borishi bilan farqlanadi. To‘g‘ri burchak shaklidagi tok 
zarblari o ‘m iga chiziq yoki eksponensial  ravishda ortib boruvchi stimullar tatbiq 
etilsa,  b o ‘sag‘alar  kattaroq  b o ‘lib  chiqadi,  tok  kuchi  qancha  sekin  ortib  borsa, 
bo‘sag‘alar shuncha ko‘proq  oshib  boradi.
Tokning ortib borish tikligi bir qadar minima! miqdordan pastroq kamayganda 
tok  qaysi  oxirgi  kuchigacha  oshirilm asin,  harakat  potensiali  mutlaqo  paydo 
b o ‘lmaydi.  Buning  sababi  shuki,  ta ’sir  kuchi  orttirilgan  vaqtda  to ‘qimada  faol 
o ‘z g a ris h la r  r o ‘y  b erib   u lg u rad i,  bu  o ‘zgarishlar  esa  b o ‘sa g ‘ani  oshirib, 
qo‘zg ‘alishning kelib chiqishiga to 'sq in lik  qiladi.
20
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Qo‘zg‘aluvchan  to‘qimaning  sekin  ortib  boruvchi  ta’sirga  shunday  moslashish 
hodisasi  akkomodatsiya  deb ataladi.  Akkomodatsiya  tezligi  qancha  yuqori  bo'lsa, 
ta’sirlovchi  kuchidan  mahrum  bo'lmastik  uchun  stimu!  o ‘shancha tik  ortib  borishi 
mumkirL