|
Muhim ion kanallari va q o ^ a iu v c h a n membranalarda ion oqimlari
a n a l tin!
it
*. _
I
-J .
I
*
■
Kanal tipi
Funksiyasi
Tok
Kanal blokatori
Kaliyli (tinchlikda)
Tinchlik potensialini
hosil qiladi
£kf(oqim)
TEA
Natnyh
Harakat potensialini
hosil qiladi
1 r x
Kalsiyli
Sekin potensiallami
hosil qiladi.
D-600,
verapamil.
Kaliyli sekin
(to*g‘irlanuvchi)
Repoliyarizatsiyani
ta’minlaydi
£l+ (ushlab
qolinishi)
TEA
Kalsiy
faollashtiruvchi
kaliyli
Ca2* ionlari oqimi
hisobiga
Repoliyarizatsiyaning
chegaraianganligi
t * j*
c»
-
TEA
boh: TEA-tetraetilammoniy; TTX-tetradotoksin.
^ Bundan tashqari, kalsiy kanallari faoliyati ham katta qiziqish uyg‘otadi. Odatda,
ko‘pgina holatlarda membrana ¡chiga kiruvchi kalsiy oqimi yetarli kattalikka ega
bo Imaganligi sababli, hujayram em branasida depolyarizatsiyani chaqira olmaydi.
Ko pgina holatlarda hujayra ichiga tushgan kalsiy «messenjer» yoki ikkilamchi
tashuvchi vazifasini bajaradi. Natriy ionlarining hujayra ichiga kirishi natijasida
kelib chiqqan hujayra mem branasining depolyarizatsiyasi kalsiy kanallarini
faollashtiradi. Kalsiy kanallarining inaktivatsiyasi birmuncha murakkabjarayondir.
Bir tom ondan, hujayra ichida erkin kalsiy konsentratsiyasining ortishi kalsiy
kanallarining inaktivatsiyasiga olib keladi. Ikkinchí tomonidan esa, hujayra
sitoplazmasi oqsillari kalsiyni o‘ziga biriktiradilar, bu o ‘znavbatida kalsiy oqimini
uzoq muddat bir xil kattalikda ushlab turishiga imkon beradi. Bu vaqtda natriy
oqimi butunlay sekinlashadi. Yurak hujayralari faoliyatida kalsiy kanallarining
ahamiyatijuda muhimdir.
Tinchlik potensialí. Tinchlik holatida hujayraning ichki yuzasi tashqi yuzasiga
msbatan manfiy potensialga ega. Tinch holatda bo‘lgan nervhujayrasi membrana
potensialí taxm inan 70-95 m V g a tengdir. Xodchkin va Xaksli nazariyalariga
muvofiq, membrana potensialiningkattaligi birnechaomillargabog‘l¡q:harxil ionlar
uchun hujayra membranasining selektiv o'tkazuvchanligi, hujayra sitoplazmasi va
sirtida ionlar konsentratsiyasi har xil bo'lishiga, (ionlarassimmetriyasi), ionlar faol
transportini ishlash prinsipiga vah. k. Lekin bu omillar bir-biri bilan uzviy bog'liqdir.
Bu potensiailar farqi tinchlik potensialí yoki membrana potensialí deb ataladi.
Tinchlik potensialini faqat m ikroelektrodlar yordamida aniqlash mumkin, bu
12
www.ziyouz.com kutubxonasi
elektrodlar hujayra ichidagi potensiallami sezishga m o‘ljallangan. M ikroelektrod -
shisha naychadan cho‘zib yasalgan ingichka kapillar, y a’ni kichik tomizgichdan
¡borat. Kichik tomizgich uchining diametri taxminan 0,5 mk. Kichik tomizgichga tuz
eritmasi (3 M KSI) to ‘ldiriladi, eritmaga esa metall elektrod botiriladi va o ‘zgarmas
tokning kuchaytirgichi ossillograf bilan birlashtiriladi. M ikroelektrod hujayrani
qoplovchi membranasini teshib o ‘tishi bilanoq, ossillograf nuri boshlang‘ich
holatdan darhol pastga burilib, yangi sathda qaror topadí va hujayraning yuzasi
bilan protoplazm asi o ‘rtas¡dagi poten siallar o ‘zgarishini ko‘rsatadi. H ujayra
membranasiga mikroelektrod shikast yetkazilm asdan kiritilsa, hujayra bir necha
soatgacha faoliyat ko‘rsata oladi.
Tinchlikpotensialining kelib chiqish mexanizmi. Tinchlik potensiali tabiatini
tushuntirishda turli nazariyalarga m urojaat etiladi. Bu muammo haqida hozirgi
tasavvurlami birinchi bolib, yaratganlardan biri V. Yu. Chagovesdir. U 1896-yilda
«Bioelektrik jarayonlarining ion tabiati» haqidagi fikm i bayon qildi va shu
potensiallaming kelib chiqishini izohlash uchun elektrolitik dissotsiya nazariyasini
tatbiq etish g a urinib k o'rdi. K ey in ch alik Yu. B ernshteyn «M em brana-ion
nazariyasi»ni o!g‘a surdi. Bu nazariyani A. X odckin va A. X aksli (1952-y.)
takomillashtirib, tajribalarida isbotlab berdilar. Hozirgi kunda bu nazariyani ko'pchilik
olimlare’tirofetadilar. Membrana-ion nazariyasiga muvofiq, potensiallar hujayraning
ichida va sirtida «K+, Na+, Cl» ionlari konsentratsiyasining har xilligidan va mem
brana bu ionlaming turlicha o‘tkazuvchanIigidan kelib chiqadi.
Nerv va muskul hujayralariníng sirtidagi suyuqlikka nisbatan protoplazm asida
kaliy ionlari 20-5 0 baravar ko‘proq, natriy ionlari 8 -1 0 baravar kamroq va xlor
ionlari esa 50 baravar kamdir. Bu holatning sababi shundaki, hujayra membranasi
qo‘zg‘almagan paytida kaliy ionlarini yaxshi o‘tkazadi va aksincha natriy ionlarini
yomon o'tkazadi. Bu natriy va kaliy izotoplari yordam ida o ‘tkazilgan tajribada
isbotlangan.
Membrana potensialining kelib chiqish mexanizmim Bemshteyn-Xodchkin
nazariyasi b o ‘yicha quyidagi m odel-tajribada k o 'rib chiqamiz. S un’iy yarim
o tkazuvchan membrana bilan ajratilgan idishning o ‘ng yarmiga konsentrlangan
K2 C 0 4 eritmasi to ‘ldiriladi, chap yarmiga esa kamroq konsentratsiyali kaliy sulfat
eritmasi solinadi. Idishning ajratib turgan m em brana teshiklari musbat zaryadli K1
ionlarini bemalol o'tkazadi, lekin manfiy zaryadli C04~ ionlarini o ‘tkazmaydi.
Konsentratsiya gradiyenti (tafovut) borligi sababli K* ionlari membrana orqali
idishning o ‘ng yarmidan chap yarmiga diffuzlanib bemalol o ‘ta boshlaydi. Bunga
qarama-qarshi oMaroq, membrana orqali o‘ta olmagan manfiy zaryadli ionlar, y a ’ni
S O / ionlar membranasining o‘ng yuzasida to 'p lan a boshlaydi. Ular manfiy zaryadi
bilan K ionlarini elektrostatik yo‘l bilan ushlab turadi. Buning natijasida mem
brana qutblanadi; uning ikki yuzasi o‘rtasidagi potensiallar farqi yuzaga chiqadi.
Membrana sirti va ichki tomonlarida K> ionlarining konsentratsiyasi farqi tinchlik
potensiali miqdorini belgilab beruvchi asosiy omil ekanligi hozirgi kunda m a’Ium.
Membrana orqali diffuz potensiallar farqi Nem stning quyidagi formulasi yordamida
hisoblab topiladi:
13
www.ziyouz.com kutubxonasi
RT
[K t]
E = ---------- In ----------
Do'stlaringiz bilan baham: |
