O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

koordinatsiya
  deb  ataladi.
R eflekslar o ‘zaro ta ’sirining m orfologik asosi nerv tizim ida oraliq neyronlam ing 
m avjudligi hisoblanadi. O raliq n eyronlar b ir nechta refleks yoy lari yoMlari tarkibiga 
kirishi mumkin.
R eflekslam i o ‘zaro ta ’siri natijasid a ja v o b  reaksiyasi k uch ay ish i yoki susayishi 
mumkin.
M asalan, o g ‘iz b o ‘shlig‘idagi  tagtil va ta ’m  bilish retse p to rla rin i q o ‘z g ‘atilsa,
65
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

so ‘lak ajaralish  re fle k si kuchayadi  va y utish  refleksi ham da n afas o lish  refleksini 
tormozlaydi.
R e fle k s la m in g   o ‘z a ro   u y g ‘u n la sh u v i  yoki  k o o rd in a tsiy a la n ish i  b ir   q ato r 
m exanizm lar orqali am alga oshadi.
Konvergensiya.
  K o ‘p h ollarda turli n erv  yoMlari orqali kelayotgan q o ‘z g ‘alish 
im p u lsia ri  b itta   o r a liq   y o k i  e ffe re n t  n e y ro n g a   k elad i.  Y a ’ni  b itta   n ey ro n g a 
k o n v e r g e n s iy a la n a d i.  M a rk a z iy   n e rv   tiz im id a   k o n v e rg e n s iy a   ja ra y o n in in g  
m avjudligi tu rli yoM lardan kelayotgan  axbortni  b ir jo y g a  to ‘planishi, organizm ni 
zarur ja v o b  reaksiyasini tayyorlashni osonlashtiradi. N erv markazlarining okklyuziya 
y ig ‘ilish v a  o so n la n ish i xususiyatlari k o nvergensiya jaray o n i b ilan  b o g ‘liq.
Qo'zg'alishlarning  irradiatsiyalanishi.
  N erv  m arkaziga  kelayotgan  ta ’sirlar 
kuchli va uzoq dav o m  etsa, o ‘sha m arkazdagi neyronlam igina qo‘z g ‘atib qolmasdan, 
b o sh q a   m a rk a z la rd a g i  n ey ro n la m i  h am   q o ‘z g ‘atadi.  M arkaziy  n e rv   tiz im id a 
q o ‘z g ‘a lish n i  sh u  ta riq a  tarqalishini 
irradiatsiya
 d eb  ataladi.
N erv ja ra y o n larin in g  markaziy nerv tizim ida tarqalishi irradiatsiyalanish tartibsiz 
t o ‘lq in s im o n   b oM m asdan,  ta n la b   ta rq a lis h   x u su siy a tig a   ega.  M a sa la n ,  bosh 
m iyasizlan tirilg an   b a q a   yetarli  d arajad a  sov itilsa va  uning b ir o y o g 'i  elek tr toki 
bilan  q o ‘z g ‘a tilsa   d astla b   baqa  o ‘sha  o y o g ‘ini  bukadi,  keyin  ikkinchi  o y o g ‘ini, 
undan  s o ‘n g ,  q o ‘z g ‘atilayotgan  oy o g ‘i  tom ondagi  oldingi  oy o g ‘ini  va  e n g  oxiri 
q aram a-qarshi to m o n d a g i oldingi o y o g ‘ini harakatlantiradi.
M arkaziy n e rv  tizim ida q o ‘zg‘alishning irradiatsiyalanib ketishga torm ozlovchi 
R enshou h u ja y ra lari to ‘sqinlik qiladi.
Resiprok  (payvasta)  innervatsiya.
  I.M .  Sechenov  va  V .  V .  P ashutin  (1865) 
tananing b ir to m o n id ag i nerv to ‘plam!ari q o ‘z g ‘atilganda qaram a-qarshi tom ondagi 
r e f le k s   r e a k s iy a l a r in in g   to r m o z la n g a n lig in i  k u z a tis h g a n .  Q o ‘z g ‘a lis h   va 
torm o zlan ish n i b u n d a y  resiprok aloqasi keyinchalik rus olim i  V . N .  V vedenskiy, 
ingliz olim i C h. S herrin g to n  v a b o sh q alar izlanishlari uchun turtki b o ‘ldi.
C h.  S h errin g to n   b o sh   m iyasizlantirilgan  hayvonning  orqa m iyasida yurishda 
ishtirok etuvchi m usk u llam in g  m arkazlarida retsiprok aloqalam i kuzatdi. M asalan, 
orqa m iyali m u sh u k n in g  oyoq terisi elektr toki bilan q o ‘z g ‘atilsa o y o g ‘ini bukadi, 
y a ’ni  buk u v ch i m u sk u llar qisqaradi, shu v aqtda yozuvchi  m uskullar b o ‘shashadi. 
qara m a-q arsh i  o y o g ‘ ida  esa  yozuvchi  m u sk u llar  qisqarib  bukuvchi  m uskullar 
b o ‘s h a sh ad i.  B u  hodisani  quyidagicha  tushuntirish  m um kin;  b ir  oyoqni  bukib 
m uskullam ing m ark azi q o ‘z g ‘alganda yozuvchi m uskulning m arkazi torm ozlanadi, 
ikkinchi  o y o q n i  y ozuvchi  m uskullar m arkazi q o ‘z g ‘alib, bukuvchi m uskullam ing 
markazi torm ozlanadi.
Q o ‘z g ‘alish va torm ozlanish ja ra y o n larin in g  retsiprok aloqasini m arkaziy nerv 
tizim ining barcha b o ‘lim larida kuzatiladi.