O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

B 
MNSdagi 
taxmin qilingan 
tormozlanish 
iurlari.
T orm ozlanish  ja r a y o n in in g   m exanizm iga  qarab   p o stsin a p tik ,  presinaptik, 
pessim al va q o ‘z g ‘a lish d a n  k ey in g i torm ozlanish turlari farqlanadi. Torm ozlanish 
jaray o n in in g  riv ojlanishida to rm o z lo v ch i neyronlarning aham iyati katta.
Torm ozlovchi  n ey ro n la r  q an c h a lik   kuchli  q o ‘z g ‘alsa,  uning  aksoni  tugagan 
m e m b ra n a   sh u n c h a   k u c h li  g ip e rp o ly a riz a ts iy a la n a d i.  B itta   n ey ro n d a   ham
64
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

q o ‘z g ‘atu v ch i,  ham   to rm o z lo v c h i  sin a p sla r jo y la s h a d i.  A g a r  to rm o z lo v c h i 
sinapslardan ta ’sirlar q o ‘z g ‘atuvchi sinapslardan oldin n ey ro n g a kelsa, q o ‘z g ‘a!ish 
sa m a ra s i  to rm o z la n ish   sa m a ra s ig a   n isb a ta n   su st  r iv o jla n a d i  y o k i  m u tlaq o  
rivojlanm aydi. M arkaziy n erv tizim id a postsinaptik m em branani giperpolyarlovchi 
y o k i  torm ozlovchi  m ediatorlik  v azifasini  am inokislotalar,  sero to n in   va gam m a- 
am inom oy kislotabajaradi (24-rasm ).
Presinaptik  tormozlanish.
  P o stsin a p tik   torm ozlanish  ja ra y o n i  ochilgandan 
keyin, torm ozlanish jarayoni doim o postsinaptik m em brananinggiperpolyarlanishi 
bilan  b o g ‘liq,  bo ‘lm asdan  qo ‘z g ‘atuvchi  sinapslar  fao liy atin in g   susayishi  bilan 
b o g 'liq  h o ld ay u zb erish i aniqlanadi. Bu holat akson-akson s in ap slarid ay u zb erad i.
P resinaptik torm ozlanish akson presinaptik qism ining d epolyarizatsiyalanishi 
n a tija s id a   u  y erdan  o ‘ta y o tg a n   q o ‘z g ‘alish   kuchi  s u s a y ib   u n g a   a jra lad ig an  
m ediatom ing  miqdori  ozayadi.  A g ar  akson  kuchli  dep o ly arizatsiy alan sa  undan 
q o ‘z g ‘alish m utlaqo o ‘tm ay qoladi (24-rasm ).
Pessimal  tormozlanish.
  S in a p sg a   yuqori  ch a sto tali  im p u lsla r  k elib   tursa, 
postsinaptik m em brana kuchli depolyarizatsiyalanib t a ’sirla rg a ja v o b  bera olm ay 
qoladi. B unday torm ozlanishni ad a b iy o tlard a V vedenskiy b o ‘y ic h a tom iozlanish 
deb ham  ataladi.  Pessim al  torm ozlanish  m arkaziy n ey ro n la m in g  haddan tashqari 
q o ‘z g ‘alishidan h im oy aq ilib  turadi.
Qo'zg'alishdan  keyingi  tormozlanish.
  Kuchli  q o ‘z g ‘aIishdan  keyin  neyron 
m e m b r a n a s i  d a s tla b k i  h o l a t i g a c h a   q a y tm a s d a n   u n d a n   o r t i q r o q ,   y a ’ni 
giperpolyarlanadi.  Buni  iz  g ip erpolyarizatsiyasi  d eb   atala d i.  S hunday  holatda 
k elay o tg a n   t a ’sirlarg a  ja v o b a n   h o sil  b o ‘layotgan  q o ‘z g ‘alu v c h i  p o stsin ap tik  
potensial membrana depolyarizatsiyasini kritik nuqtagacha yetkaza olmaydi, natijada 
tarqaluvchi q o ‘zg‘a!ish yuzaga kelm aydi.
Tormozlovchineyronlar.
 Bu neyronlar markaziy nerv tizim ining turli bolim larida 
topilgan. Ularga misol qilib orqa m iyadagi Renshou hujayralarini k o ‘rsatish mumkin. 
O rqa miyani harakatlantiruvchi neyronlarining aksonlari yon shoxlari orqali Renshou 
hujayralariga birikadi. Renshou hujayralarining aksonlari o ‘sh a  harakatlantiruvchi 
neyronlardatugaydi. H arakatlantiruvchi hujayrada hosil boMgan q o ‘z g ‘alish to ‘g ‘ri 
y o   1  orqali  m uskulga  b oradi,  y o n   sh o x lari  orqali  esa  to rm o z lo v c h i  neyronni 
q o ‘z g ‘atadi.  T orm ozlovchi  neyron  sin ap s  orqali  h a ra k a tla n tiru v c h i  hujayrani 
torm ozlaydi. Bu turdagi torm ozlanishni qaytar torm ozlanish d eb  ataladi (24-rasm ).
R efleks ja r a y o n la r in in g   k o o rd in a tsiy a s i.  O rganizm da so d ir b o ‘Iadigan  har 
qanday harakat turli xil reflekslam i o 'z a ro  bir-biriga ta’siri n atijasi  hisoblanadi.
M arkaziy  nerv tizim idagi  n ey ro n la r  va  nerv ja ra y o n la rin in g   o ‘zaro  kelishib, 
u y g ‘unlashib  ishlashini