O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Posttetamkpotensiatsiya.
  R e fle k sja v o b  reaksiyasiningkattaligi undan oldingi 
ta ’sirlashga b o g ‘liq. A garnervni kam  chastotali impulslar bilan q o ‘z g ‘atsak tegishli 
darajadagi ja v o b  reaksiyasini kuzatam iz. B iroq shu nervni k o ‘p  chastotali (3 00-600 
imp. s) ta ’sirla r bilan  q o ‘z g ‘atib keyin y an a kam  chastotali d astlab k i ta ’sirlar bilan 
q o ‘z g ‘a tsa k , reflek sn in g  ja v o b  reaksiyasi dastlabki jav o b d an  keskin ortiq boMadi. 
B u h o d isa n i  p o sttetan ik   poten siatsiy a d e b   ataladi.
1 Kuchli ta'sir
d
b
Osonlashgan soha
II Kuchli ta'sir
r m
Osonlashgan soha 
Ochilgan yo‘l
b
2 1-rasm . Osonlashish,  «yo'l  ochilish».
Kuchsiz ta'sir
60
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Qo ‘zg 'atish ritmlarining transformatsiyalanishi.
 N erv m arkazidan o 'tay o tg an  
im puls!aro‘zritn iin io ‘zgartiraoladi. N erv  m arkazidagi neyronlam ing ayrim lari yuqori 
chastota  bilan ja v o b   bersa,  ayrim lari  p a st  chastota  bilan ja v o b   b era d i.  U lardan 
ayrim lari esa im pulslarritmini kuchaytirib ja v o b  beradi. Im pulslar sonini kamaytirish 
yoki orttirishni transform atsiya deyiladi. T ransform atsiya n atija sid a n erv  m arkazi 
bilan b o g ‘liq funksiyaning optim al  sh a ro itd a  am alga oshishi ta ’m in  etiladi.
Buni quyidagi rasm dagi chizm a b ilan  tushuntirish m um kin (22-rasm ).
Faoliyat  izi.
  A k sa riy a t  h o lla r d a   q o ‘z g ‘a tu v c h in in g   t a ’s ir   q ilis h   v a q tig a  
qaraganda refleksni ja v o b  reaksiyasi vaqti uzoqroq davom  etadi. Q o ‘z g ‘atuvchining 
kuchi  va  ta ’sir  qilish  vaqti  qanchalik  k o ‘p   b o ‘lsa ja v o b  reaksiyasi  sh u n c h a  uzoq 
davom  etad i, y a ’ni  nerv markazi  u z o q ro q   q o ‘z g ‘aladi.  H ozirgi  v a q td a  k o ‘pchilik 
olim lar nerv m arkazida q o ‘zg‘alishni uzoqroq davom  etishini im pulslam i markazdagi 
neyronlar zanjirida aylanish bilan izohlashm oqda.
2 2 -r a s m .  M N Sda  neyronlar 
b o g ‘lanishining turlari 
(sp in a l  reflek to r yoylari):
/   -  
reflektor yoyining to 'g ‘ri 
chizmast.  I l -  neyronlar 
m ultiplikatsiyasi,
III  -   neyron  tuzog ‘i (neyron 
halqasiningxotira asosi), IV - 
im pulslar transform atsiyasini tashkil 
qiluvchi oraliq neyronlar nisbati,  V -  
orqa miyaning boshqa 
segmentlaridagi neyronlarga ham 
impulslarning tarqalishi 
(irradiatsiya): a -sezuvchi,  b 
oraliq va d-harakatlantiruvchi 
neyronlar.
61
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

C h iz m a d a n   k o ‘rin ib   tu rib d ik i  r e ts e p to r   m aydoni  q o ‘z g ‘a lg a n d a n   keyin, 
q o ‘z g ‘alish  birinchi neyronni qo‘z g ‘atadi, u  o ‘z  navbatida ijrochi a ’zoni, q o ‘z g ‘atadi. 
B irinchi n ey ronning aksoni yon shoxlari o rqali 2,3 neyronlami q o ‘zg‘atadi. Ikkinchi 
n e y ro n d a n  q o ‘z g ‘alish birinchi v a  b esh in ch i neyronga boradi. U chinchi neyrondan 
to lrtin c h i  n ey ro n g a   boradi.  T o ‘rtin c h i  v a   beshinchi  neyronlardan  y an a  birinchi 
neyronga keladi. Shunday qilib, q o ‘z g ‘alish markazdagi neyronlar zanjirida aylanishi 
h iso b ig a   n e rv   m arkazi  q o ‘z g ‘a!gan  h o la td a   b o ‘tadi.  F aoliyat  izi  m arkaz  ishini 
y en g illa tish  u chun m uhim   ah am iyatga ega.
Nerv markazlarining charchashi.
  N e rv  tolalari  nisbatan  charcham aydi.  N erv 
m a rk a z la ri  e s a  ju d a   te z  charchaydi.  A g a r  uzoq  vaqt  bitta  harak atn i  to ‘xtovsiz 
ta k ro rla sa k ,  harak atlan ish   kuchi  a s ta -se k in   susayib  oxiri  to ‘x ta b   q o la d i,  y a ’ni 
h a r a k a tn i  a m a lg a   o s h ira y o tg a n   m u s k u lla r   q isq a rm a y   q o la d i.  S h u   h o la td a  
m u s k u ln in g   o ‘z in i  b e v o s ita   y o k i  u n g a   k e la y o tg a n   h a ra k a tla n tiru v c h i  n erv  
q o ‘z g ‘a t ils a   m uskul  q isq a ra d i.  S h u n d a n   m a ’lum   b o ‘lay ap tik i  re fle k s  yoy id a 
ch a rch ash  n e rv  m arkazida yuzaga k eladi. C harchashni kelib chiqishini m arkazdagi 
sin a p sla rd a n  q o ‘z g ‘alish o ‘tishining qiyinlashishi bilan tushuntiriladi. B unga sabab 
m ed iato r zaxiralarining ozayishi, hujayralarining energiya resurslarini kam ayishi va 
p o s ts in a p tik   m em b ran an i  m e d ia to rg a   se z g irlig in in g   pasayishi  d eb   k o ‘rsatish 
mumkin.
T u rli  n e rv   m arkazlarining  ch a rc h a s h   tezligi  h ar  xil  b o ‘ladi.  T a n a   holatini 
b e lg ila y d ig a n  to n ik  reflekslam ing n erv  m arkazlari eng sekin charchaydi. Ixtiyoriy 
te z h a ra k a tla m i boshqaruvchi n erv  m a rk a zla ri nisbatan tez charchaydi.