O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Nerv y o 'li  bilan  boshqarilishi.
  N erv  tizim i  b u y rak   gem odikam ikasini,
319
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

y u k stag lo m eru ly ar  ap p arat  ishi,  filtra tsiy a ,  reabsorbsiya  va  sekretsiyasini 
boshqaradi.  B uyraklarni  innervatsiya  qiluvchi  simpatik  nerv  ta’sirlansa,  uning 
tomirlariga toraytiruvchi  ta’sir etadi.  Koptokchalaming olib keluvchi  arteriolasi 
toraysa,  filtratsion  bosim   va filtratsiya  pasayadi  Olib ketuvchi  arteriola toraysa, 
filtratsion bosim  va filtratsiya kuchayadi. Shundan ham ko‘rinib turibdiki simpatik 
nerv ta ’sirlansa qaysi tomirlarga ta’sir etishiga qarab ikki xil effekt kelib chiqadi. 
Simpatik  efferent  to lalar  ta ’sirlansa  natriy  va  suv  reabsorbsiyasi  kuchayadi. 
Parasimpatik adashgan nerv ta’sirlansa glukoza reabsorbsiyasi va organik kislotalar 
sekretsiyasi  kuchayadi.
Og‘riq boMganda siydik ajrashi kamayadi, hatto og‘riq kuchli bo‘lsa butunlay 
to‘xtashi ham mumkin.
Simpatik nerv tizim isi qo‘zg‘alishi hisobiga buyrak usti bezidan katexolaminlar 
ishlab chiqarilishi kuchayib, buyrak arteriyalari torayadi vabuyraklarga qon kelishi 
ozayadi. Bir vaqtning o ‘zida gipofizni orqa b o ‘lagidan antidiuretik gormon ishlab 
chiqarilishi kuchayadi.
Diurezni kuchayib, ozayishi shartli reflektoryo‘l bilan ham boshqarilishi mumkin. 
Bu  esa  bosh  m iy an in g   oliy  boMimlarini  buyraklar  faoliyatida  m uhim  o ‘rin 
egallashidan dalolat beradi. L. A. Orbeli laboratoriyasida itlarga og‘rituvchi ta ’sirlar 
berilgada siydik ajrashi to ‘xtaganligi kuzatilgan. Bu ish ko‘p marotaba takrorlansa 
itning stanokka o ‘matilishi o‘zi ham diurezni kamaytiradi.
Agar oshqozoniga  va  siydik  pufagiga  fístula  o ‘matilgan  itlarga  shatü  signa! 
bilan birgalikda oshqozoniga suv kiritilsa va bu bir necha marotaba takrorlangandan 
so‘ng, shartli signalning o ‘ziniyolg‘iz q o ‘llash diurezni kuchaytiradi.
Gumoral boshqarilishi.
  Buyraklar faoliyatini  boshqarilishida  gumoral  tizim 
asosiy o ‘rin egallaydi. Juda ko‘p gormonlar buyrak faoliyatiga ta’sir etadi, ulaming 
eng asosiylari antidiuretik gormon yoki vazopressin va aldesteron hisoblanadi.
ADG yoki vazopressin, nefronni distal kanalchalari vayig‘uvchi naylami suvga 
o 'tkazuvchanligi  o rtib ,  suv  reabsorbsiyasi  kuchayadi.  ADG  adenilatsiklaza 
fermentini faollab, A TF dan SAMF hosil b o ‘lishini ta’minlaydi. sAMF esa sAMF 
moyil  p ro te in k in a z a n i  faollashtiradi.  U  esa  hujayra  m em brana  oq sillarin i 
fosforillanishida  qatnashib,  uning  suvga  o ‘tkazuvchanligini  oshiradi.  Bundan 
tashqari  ADG  gialuronidaza  fermentini  faollashtirib,  hujayralararo  boshliqdagi 
gialuron kislotasini depolimerlaydi. Gioluron kislotasi dipolimerlanganda yig‘uvchi 
naylaming devori g ‘ovak bo‘ lib, suvni o ‘tkazib yuboradi.
ADG  ko‘p  ishlab chiqarilsa siydik hosil  bo'lishi butunlay to‘xtashi  mumkin. 
Agar bu gormon ishlab chiqarilishi ozaysa, og‘ ir xastalik qandsiz diabet kasalligini 
keltirib chiqaradi. Nefronning distal kanalchalari vayig‘uvchi naylari suvni o‘tkazmay 
q o ‘yadi  va ju d a   k o ‘p  suyuq  siydik  hosil  b o ‘la  boshlaydi.  Kasailar  bir-kecha 
kunduzda 25 1 gacha siydik chiqarishi mumkin.
Aldesteron buyrak kanalchalarida natriy ioni reabsorbsiyasini, kaliy va vodorod 
ionlari  sekretsiyasini  kuchaytiradi.  Bir vaqtda  suvning reabsorsiyasi  kuchayadi. 
Bu gormon proksimal kanalchalarda kalsiy va magniy reabsorbsiyasini kamaytiradi.
Natriuretik gorm on (atriopeptid) siydik bilan natriy chiqishini kuchaytiradi.
320
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Q aiqonsim on  o ld   b ezi  g o rm o n i-p a ra tg o rm o n   k a ls iy   re a b so rb siy a sin i 
kuchaytiradi. Natijada qon plazmasida kalsiy m iq d o ri ortadi, siydik bilan fosfatlar 
chiqishi  kuchayadi.  Proksim al  kanaldiada  n a tr iy   v a  N S O , reabsorbsiyasini 
to rm o zla b ,  G en ie  q o v u z lo g ‘ini  y u q o rig a  k o ‘ta r ilu v c h i  q ism id a  m ag n iy  
reabsorbsiyasini  kuchaytiradi.
Kalsitonin kalsiy va fosfatlar reabsorbsiyasini torm ozlaydi. Insulin -  bu gormon 
ishlab chiqarilishi kamayganda gipoglikemiya, glukozuriya kuzatiladi. Siydikning 
osmotik bosimi ortadi va diurez kuchayadi.
Siydik chiqarish. Nefronda hosil bo'lgan ikkilam chi siydik yig‘uvchi naylarga 
o ‘tib, undan buyrak jom chalariga tushadi. Jo m ch ala rg a m a’lum miqdordagi siydik 
yig ‘ilgandan  so‘ng,  u  yerdagi  baroreiseptorlarni  ta ’sirlaydi.  S o‘ngra jo m ch a 
muskullari qisqarib siydik yoMlari ochiladi v a siydik siydik pufagiga tushadi.
Siydik pufagi silliq muskullardan tashki! topgan bo* lib, siydik pufak bo‘shlig‘iga 
asta-sekin tushib, uni to ‘ldiradi, natijala uning devorlari cho‘ziladi. Siydik pufagiga 
siydik  tushayotganda  bosim  avvaliga uncha  o ‘zgarm aydi,  so‘ng ju d a  tez  oshib 
ketadi. Siydik miqdori 250 ml ga yetganda,  siydik pufagidagi m exanoretseptorlar 
ta’sirlanadi, tos nervini afferent tolalari orqali o rq a  miyaning 2 -3 -4  sakral bo‘limiga 
boradi.  Bu  yerda  siydik  chiqarish  m arkazi  jo y la sh g a n .  Efferent  im pulslari 
parasimpatik  markazdan  siydik  pufagiga  v a   siydik  chiqaruv  yoMlariga  keladi. 
Natijada siydik pufagining silliq muskuli q isq arad i va siydik pufagi hamda siydik 
chiqaruv yo‘li sfinkterlari bo‘shashadi, siydik pufagidan siydik chiqadi va siydikdan 
xolis boladi. Siydik pufagini asosiy ta’sirlovchisi b o iib , undagi bosim ortishi emas, 
balkim  uni  devorlarining cho‘zilishi  hisoblanadi.  Siydik  pufagining siydik bilan 
to lish i ham katta o ‘rin egallaydi. Tez to4 Isa, y a ’ni siydik hosil bo'Iish kuchayganda 
impulslar hosil boMishi  tezlashadi.  Siydik chiqarishni  spinal  markaziga yuqorida 
joylashgan markazlar boshqaruvchisi bo‘ladi: bosh miya yaritn sharlari po‘stlog‘i 
va o ‘rta miya tormozlaydi, varoliyev kolprigining oldingi qismini va gipotalamusning 
orqa qismi qo‘zg‘atadi. Bosh miya yarim sharlarining turg‘un boshqaruv roli bolaning 
ikki yoshidan boshlab shakllanib boladi.
T erajralish i. Terbezlariterchiqaradi (tersekretsiyasi). Terbezlari:  l)m oddalar 
almashinuvi natijasida hosil bo‘ Igan parchalanish mahsulotlarini chiqarib tashlaydi;
2)  termoregulyatsiyada  ahamiyati  bor, chunki  badandan  ter  bug‘lanishi  issiqlik 
chiqarish omili hisoblanadi. 3) osmoregulatsiyada,  ya’ni suv va tuzlami chiqarib 
tashlash yo‘ti bilan osmotik bosimni doim b ir  xil saqlashda ahamiyati bor.
Ter  bezlari  teri  ostidagi  q o ‘shuvchi  to ‘qim a  kletchatkasida joylashgan,  ular 
badanda bir tekis tarqalmagan. Ular qo‘l-oyoq kaftida, qoMtiqda ko‘p bo‘lib,  1  sm 2 
terida 400-500 ter bezi bor.