O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Nervning nisbiy charchamaslik qonuni.  N. Ye. Vvedenskiy birinchi marta havo 
atm osferasida  nerv  ko‘p  (qariyb  8  soat)  soatlab  uzluksiz  ta ’sirlanganda  ham 
q o ‘zg‘alishlam i  o ‘tkazish  qobiliyatini  saqlab qolganligini  ko‘rsatib  berdi.  Havo 
atm osferasida nerv charchamasligi yoki kam  charchashi shundan k o ‘rinib turibdi. 
Nervning  nisbiy  charchamasligi  qism an  shunga  bog‘liqki,  nerv  qo‘zg‘alganda 
birmuncha kam energiya sarflaydi. A. X ilning ma’lumotlariga ko‘ra, baqaning 12- 
juft nervi maksimal darajada ta’sirlanganda tinchlikdagi holatiga nisbatan faqatgina 
20-1 0 0  %  ortiq issiqlik chiqaradi. Bu ko ‘rsatkich muskul qo‘zg‘alganda chiqadigan 
issiqlikka nisbatan ju d a arzimas darajada.
Nerv soatlab qo‘zg‘alib turganda ham undagi resintez jarayonlari q o ‘zg‘alish 
paytidagiga  nisbatan  kam  energiya sarflni  qoplay oladi. Nerv tolasi  qo‘zg‘algan 
paytida energiya sarfi asosan natriy-kaliy kanallar ishiga sarfi an ad i, ayniqsa Ranv 
bo‘g ‘ilmalarida ko‘p energiya sarflanadi.
S in a p s la r   fiz io lo g iy a si.  S in ap s  -   nerv  tolasidan  va  uning  tom onidan 
innervatsiyalanuvchi hujayra -  muskul, nerv yoki bez hujayralariga q o ‘zg‘alishning 
o ‘tishini ta ’minlovchi mustaqil tuzilm a -  aloqaga aytiladi.
Sinaps murakkab tuzilishga ega, u uchta asosiy element: presinaptik membrana, 
postsinaptik membrana va sinaps yorigMdan iborat ekanligini elektron mikroskopik 
tadqiqotlar k o ‘rsatib berdi.
Nerv  oxirini  qoplovchi  m embrana  presinaptik membrana  deb  ataladi.  Nerv 
oxirida neyrosekretor apparat bor.  Innervatsiyalanadigan hujayrani q o ‘zg*atuvchi 
yoki  torm ozlovchi  mediatori  nerv  oxiridan  ajralib  chiqadi.  Tinchlikda  mediator
34
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

pufakchada bo‘ladi. Presinaptik membrana depolyarizatsiyalanganda bu pufakchalar 
yorilib,  mediator yuzaga  chiqadi  va  sinaps  y o rig ‘iga  quyiladi.  Bu  yoriq  tarkibi 
jihatidan  qon  plazm asiga  o‘xshab  ketadigan  hujayralararo  suyuqlik  bilan  t o 1 la. 
Mediator yoriqdan  tez  diffuziyalanib  chiqib,  innervatsiyalanadigan  hujayraning 
m em branasigata’siretadi. 
H ujayra  m em b ran asin in g   nerv  oxiriga  b e v o s ita  
chegaradosh  qismi  postsirtaptik  membrana  deb  ataladi.  Postsinaptik  m em brana 
o ‘z  xossalariga  ko‘ra,  mediatorlarga  nisbatan ju d a  yuksak kimyoviy  sezgirlikka 
moyilboMadi.
10-rasm. Tinch (I) va qo‘zg‘algan (II) holatdagi sinapslarda bo‘ layotgan jarayonlar (L.
Shelsin bo‘yicha,  1980-y.):
J  -  kichik (miniatyura) potensial; 2 -  presinaptik membrana; 3 -  postsinaptik mem­
brana; 4 -  QPSP; A -  atsetat, X -  xolin, Xe -  xolinesteraza.
Sinapslaming sinflanishi.
1. 
Joylashgan o ‘miga ko‘ra: nerv-mushak, neyroneyronal sinapslarga bo‘linadi, 
oxirgisi  o‘z  navbatida  aksosomatik,  aksoaksonal,  aksodendritik,  dendrosom atik 
sinapslarga boMinadi.
2   T a’sir  etish  tabiatiga  ko‘ra:  q o ‘zg‘atuvchi  va  tormozlovchi  sinapslarga 
bo‘linadi.
3. 
Signalni  uzatish  uslubiga  k o ‘ra:  elektrik,  kimyoviy,  aralash  sin ap slar 
tafovutlanadi.
Elektrik sinapslar -  bu sinapslar morfologik jihatdan membrana qismlarini bir-
35
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

biriga yaqinlashuvidan hosil bo‘Iadi. Ulaming sinaptik yorig‘i uzluksiz bo‘lmaydi, 
balki,  sinaptik  to ‘la  tegib  turuvchi  ko‘prikchalar  bilan  b o ‘lingan  bo‘ladi.  Bu 
ko'prikchalar hujayra membranalarini o ‘ta yaqinlashishidan (sutemizuvchilarda 0,15-
0,2 nm ni tashkil qiladi) hosil bo‘ladi. Bu sohada ionlar kanali hosii b o ‘ladi. Elektrik 
sinapslar  qo‘zg‘alishlarni  b ir  tom onlam a  o‘tkazadi.  Buni  sinapslarda  elektr 
potensiallami yozib olish orqali isbot qilish mumkin. Afferent tolalar ta’sirlanganda 
sinaps membranasida depolyarizatsiya kuzatiladi, efferent tolalar ta’sirlanganda esa 
-giperpolyarizatsiyakuzatiladi. Biroq, sinapsjoylashgan neyronlarbirxilftinksiyani 
bajarsa, qo‘zg‘alishlami ikki tomonlama o‘tkazadi (masalan, agar sinaps ikkitasezuvchi 
neyronlar  orasida joylashsa).  Sinapslar  har  xil  funksiyalar  bajaradigan  neyronlar 
orasida (sensor va motor) joylashsa, qo‘zg‘alishlami faqat bir tomonlama o ‘tkazadi.
Elektrik sinapslaming vazifasi organizmdagi tez reaksiyalamingyuzaga chiqishini 
ta ’minlaydi,  ayniqsa,  hayvonlarda  xavfdan  qochish  yoki  xavfdan  qutulishni 
ta ’minlovchi tuzilmalar bunday sinapslarga boy bo‘ladi.  Elektrik sinapslar sekin 
charchaydi,  tashqi  va  ichki  m uhit  ta’sirlariga  chidamlilik  darajasi  yuqori.  Bu 
sinapslaming bunday xususiyati organizmdagi tez reaksiyalami yuzaga chiqarishni 
ta’minlaydi.