O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Nerv tolalardan qo‘zg*alishlarning o‘tish tezligi
Tolaguruhlari
Tola diametri, mkm
0 ‘tish tezligi, m/s
A
Aa
12-22
70-120
Aß
8-12
40-70
Ay
4-8
15-40
AS
1-4
5-15
B
1-3
3-14
C
0,5-1,0
0.5-2,0
Im p u lsn in g   o ‘tish   te z lig i  b ila n   n erv   to la s in in g   d ia m e tr i  o ‘rta sid a  
ta x m in a n   p ro p o rsio n a l  b o g ‘la n is h   b o rlig i,  y a 'n i  n e rv   to la la r i  qancha 
y o ‘g ‘on  b o ‘lsa,  q o ‘z g ‘a lis h n i  o ‘s h a n c h a   te z r o q   o ‘ t k a z is h i  b a ta fs il 
te k sh irish d a  aniqlandi.  N erv to la la r id a  q o ‘ IIanishlarni  o ‘tk a z is h  tezligiga 
q a ra b   3  tu rg a:  A,  B,  C.  A k o 'r in is h id a g i  to la la r o ‘z n a v b a tid a  4  guruhga: 
A a,  A ß,  Ay,  AS  b o ‘linadi.
A  k o ‘rinishidagi  to lalar  m ie lin   pardasi  bilan  o 'r a lg a n .  B unday  tolalar 
q o ‘z g ‘alishni  orqa  m iyaning  h ara k a tla n tiru v c h i  n erv   m a rk a z la rid a n   skelet 
m uskullariga (harakatlantiruvchi to lalar) va muskul re tse p to rla rid a n  tegishli 
nerv  m arkazlariga  o ‘tk azad i.  B  k o ‘rinishidagi  to la la rg a   m ielin li  tolalar, 
avtonom   nerv  tizim ining  p re g a n g lio n a r  to lalari  k ira d i.  B   k o ‘rinishidagi 
to la la r d a   h a ra k a t  p o te n s ia lin in g   u z u n lig i  A  t i p d a g i   t o l a l a r   h a ra k a t 
p o ten sialin in g  uzunligidan  ta x m in a n  2  baravar uzun.
C  ko‘rinishidagi  tolalarga  ju d a   ingichka  m ielinsiz  n erv   tolalari  kiradi.  C 
ko‘rinishidagi  tolalaming  ko‘pchiligi  simpatik  nerv  tizim ining  postganglionar 
tolalariga kiradi. Og‘riq retseptorlaridan, shuningdek, sovuq, issiq, bosimni sezuvchi
31
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ba’zi  retseptorlardan qo‘zg‘alishlami o ‘tkazishda qatnashuvchi nerv tolalari ham 
C tipdagi tolalarga kiradi,
N erv to la la rid a  qo‘zg‘a!ishning tarqalishi. Nerv o ‘zani bir yoki bir necha nerv 
tolalaridan iborat, ular umumiy perinerval parda bilan qoplangan. Nerv tolalari nerv 
hujayralarining o ’siqlari hisoblanadi. U lar mielinli va mielinsiz tolalarga b o ‘linadi. 
Mielinli tolalar somatik nerv tizimining, y a ’ni sezgi a ’zolari va skelet muskullariga 
boradigan  sezuvchi  va harakatlantiruvchi nervlaming tarkibiga kiradi.  Mielinsiz 
tolalar um urtqali hayvonlarda, asosan, vegetativ nerv tizimida uchraydi.
shvann
Mielin 
R arve bo'g'ilmäsi
8-rasm.  Mielin  nerv  toiasining tuzilishi.
M ielinli nerv tolasi 8-rasmda ko‘rsatilganidek, o ‘q silindrdan va shu silindmi 
qoplovchi  m ielinli  hamda Shvann pardalaridan tashkil topgan. 0 ‘q silindr mem­
brana va aksoplazm aga ega. Aksopiazmadan ju d a ingichka neyrofibrillalar o‘tgan, 
shu neyrofibrillalar orasida esa bir talay mitoxondriyalar va mikrosomalar bor. Mielin 
qavat Shvan hujayra o ‘q silindmi ko‘p m arta aylanib o‘rashidan hosil bo‘ ladi. U 80 
% lipidlardan va 20 % oqsillardan tashkil topgan.  Mielin pardasi har  1-2 mm da 
uziladi. 0 ‘q silindm ing mielinsiz qism lari (ulam ing kengligi 0,1-0,2 mm) Ranve 
bo‘g ‘imlarida bo‘lmaydi. Ulaming o ‘q silindri faqat Shvann pardasi bilan qoplangan. 
Mielinli nerv tolalaridan qo‘zg‘alishlam ing o ‘tishi mielinsiz nerv tolalaridan farq 
qiladi.
N e r v la r d a   q o 'z g 'a la s h in in g   o 't k a z i l i s h   q o n u n la ri.  N erv   to la la r id a  
qo‘zg‘alishning o ‘tkazilishi o‘rganilganda shu jarayonining kechishidagi bir necha 
qoida  (qonun)  aniqlangan.
N e r v n in g   a n a to m ik   va fiz io lo g ik   u zlu k s iz iig i  qonuni.  N erv  to lasid an  
q o ‘zg ‘alishning  o ‘tkazilishi  uchun  o ‘q  silindm ing  qo‘zg‘aluvchan  membranasi 
anatomik  va  fiziologik jihatdan  butun  b o ‘lishi  shart.  Agar  nerv  tolasini  qirqib, 
anatomik  butunligi  buzilsa,  qo‘zg‘a!ishlam ing  o ‘tishi  to‘xtaydi.  Nervni  qirqib 
qo'yishgina em as, balkt o ‘q silindr m em branasini har qanday y o i bilan ta ’sirlab, 
shikastlash,  m asalan,  nervni  bogMab  q o ‘yish  yoki  nerv tolalami  haddan  tashqari 
taranglash natijasida q o ‘zg‘alish o ‘tkazilmaydigan boMib qoladi. Bundan tashqari 
n erv   im p u ls in in g   g e n e ra tsiy a sig a   h a la l  b eru v c h i  t a ’s irla rd a   ham   nerv 
qo‘zg‘alishlarini  o ‘tkaza olmay qoladi.  M asalan, nervni haddan tashqari  sovitish 
yoki isitish, qon kelishini to ‘xtatish va h.  k.
Shunday dalillarga asoslanib nerv tolalarining anatomik va fiziologik uzluksiziigi 
bo‘lgandagina q o ‘z g ‘alish o ‘tishi mumkin, degan qonun ta’riflab beriladi.