O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

N eyronlarning  m orfofunksional  sinflanish  va  ularning  tuzilishi.  Markaziy 
nerv  tizim ining  struktura  va  funksional  birligi  bu  nerv  hujayrasi  -   neyrondir. 
N e y ro n la r- ixtisoslashgan hujayralar b o ‘lib, ular informatsiyalarini qabul qilish, 
q a y ta   ish lash ,  kodlash,  sa q la s h   v a  uzatish  ham da  t a ’sirla rg a   beriladigan 
re a k siy a la m i  tashkil  etish,  b o sh q a   neyronlar  bilan  o ‘zaro  aloqa  o ‘m atish  
xususiyatlariga  egadirlar.  N eyronlarning  yana  o ‘ziga  xos  xususiyati  shundan 
iboratki, ular elektrik impulslami hosil qiladi va axborotlami nerv oxirlari maxsus 
tuzilmasi -  sinapslar yordamida ijrochi a ’zoga uzatib beradi.
N eyronlar kattaligi 6 mkm dan  120 mkm gacha bo‘ladi. Inson miyasida esa 10" 
ta  g ach a  neyronlar  boMadi.  B itta  neyronda  10000  tagacha  sinapslar  b o ‘lishi 
an iq lan g an .  A gar  shu  elem en tlarn i  axborotlam i  saqlovchi  yacheykalar  deb 
hisoblasak, insonning markaziy nerv tizimi  10 19 birlikdagi axborotni saqlashi mumkin, 
b un in g  m a’nosi shuki, insoniyat y iqqan barcha bilimni o ‘zida saqlash imkoniyatiga 
ega, biroq inson miyasi bu axborotlam ing barchasini xotiradan chaqirib olish yoki 
eslay olish qobiliyatiga ega emas.
N eyronning tuzilishi neyronda  funksional jihatdan  quyidagi  qismlari  tafovut 
qilinadi: qabul qiluvchiqism -  dendritlar, neyron tanasining membranasi; integrativ 
qism -  som a, akson bo‘rtig‘i, akson;  uzatuvchi qism -  akson b o lrtigki va akson.
N eyron tanasi -  soma, axborot funksiyasidan tashqari, trofïk funksiyani  ham 
am alga oshiradi.  Agar somadan dentrit yoki aksonni qirqib qo‘yilsa, bu qirqilgan 
sohadan  quyidagi joylashgan  o ‘sim talar sinapslar bilan birgalikda halok bo‘iadi. 
Soma, shuningdek, dendrit va aksonni o ‘sishin¡ ta’minlaydi.
Somaning ko‘p qavatli membranasi boMib, membrana elektrotonik potensialning 
hosil b o ‘lishi va akson bo‘rtig‘i tom on tarqalishini ta’minlaydi. Neyronlar o ‘zining 
axborot ftmksiyasini bajarishida, membranasining o ‘ziga xos tuzilishga ega ekanligi 
bilan katta ahamiyatga ega. Neyron membranasining qalinligi 6 nm ni tashkil qiladi 
va ikki qavat lipid molekulalaridan tashkil topgan.  Membrana oqsillari bir necha 
funksiyalam i amalga oshiradilar, oqsil-nasoslar «hujayrada ion va molekulalami» 
konsentratsion gradiyent (tafovut)ga  qarshi  o ‘tishini ta ’minlaydi,  ion  kanallarini 
hosil qiladi va membranani tanlab o ‘tkazuvchanligini ta'minlaydi. Retseptor oqsillar
26
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

kerakli  molekulalarni  taniydi  va  ulami  qayd  qiladi.  M em branada joylashgan 
fermentlar neyron yuzasida ketadigan kimyoviy reaksiyalam i tezlashtiradi.  Ko‘p 
hollarda biroqsil ham retseptor, ham ferment va nasos vazifasini bajarishi mumkin. 
Ribosomalar -  yadro yaqinida joylashib, t-RNK. matritsalarida oqsilni sintez qiladi. 
Ribosomalar  plastinkali  kompleks  (Golji  apparati)ni  endoplazm atik  turi  bilan 
birgalikdabazofllmoddani hosil qiladi.
7-rasm. Neyron va uning tarkibi:
A -  nerv hujayrasi, akson, muskul:  I -  sinaps; 2 -  neyron tanasi; 3 -  dendrit;
4 -  afferent tola; 5 -  akson; 6 -  mielin qobig 
7;  7 
-  Ranv bo 'g ‘ig 
7; 
8  -  muskul;
9 -  motoneyron oxiri. B -  nerv ¡olasining tuzilishi:  I -  Shvann hujayrasi; 2 -  membrana;
3--miioxonndriya; 4■■ neyrofibrillalar; 5  -aksoplazma.
B a zo fil  m o d d a   (tig ro id   m odda)  -   naysim on  tarkibga  ega  b o ‘lib,  m ayda 
donachalar  bilan  qoplangan.  RNK  saqlaydi  va  hujayrada oqsil  kom ponentlarini 
sintezida ishtirok etadi. N eyronlam ing uzoq vaqt qo‘zg‘alishi natijasida, hujayrada 
bazofil  m oddani  zaxirasi  tugaydi,  bu  o ‘z navbatida maxsus o q sillam in g  sintezini 
to ‘xtashiga olib keladi.