O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

q o 'z g 'a lu v c h a n lik , 
o'tkazuvchanlik,  qisqaruvchanlik
  va 
avtom atiya
  x o s s a la rg a   e g a .  Y u ra k  
m u sk u lla rin in g  t a ’s ir la r g a  q o ‘z g ‘alish  b ila n  ja v o b   b e rish i q o ‘z g ‘a lu v c h a n lik  
d e y ila d i.  Q o ‘z g ‘a l i s h i   y u r a k   m u s k u lin in g   q is q a ris h ig a ,  y a ’ni  ta ra n g lig in i 
o r t i s h i   y o k i   m u s k u l   t o l a s i n i n g   k a l t a   t o r t i s h i g a   s a b a b   b o ‘ l a d i ,   b u  
q is q a ru v c h a n lik   d e b   a ta la d i.
Y urak  m u sk u lla ri  o ‘tkazuvchanlik,  y a ’ni  harakat  potensialini  tola  b o ‘y lab 
tarqatish  x u su siy atig a  ega.
Y urak  a v to m a tiy a si  -   uning  o ‘zid a  yuzag a  ch iqadigan  im pulslar  hisobiga 
qisqarishidir.
210
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

kapíllyarlar 
o'pka arteriyasi
o'ng  bo'lmacha 
o'ng qorincha
jigarvenasi—  ------
darvoza venasi 
¡chak arteriyasi
katta qon aylanish 
doirasi kapillyarlari
bosh miya 
kapillyarlari
o'pka venasi 
aorta yoyi 
chap bo'lmacha
chap qorincha 
qorín  aortasi
5 7 -rasm .  K atta v a  k ich ik  q o n  ay lan ish  do iralari ch ízm asi.
Yurak  avtomatiyasi.
  T ashqi  ta ’sirla rsiz  hujayraning  o ‘zid a  hosil  boMadigan 
im pulslar hisobiga yurak m uskuüarining qisqarishi yurak avtom atiyasi deb ataladi. 
A gar b aq a yuragini ajratib o!tb, rin g e r eritm asiga solib  q o ‘yilsa,  u b ir necha soat 
qisqarib turishi mumkin. Issiq qonli hayvonlaryuragi ajratib olinib, tegishli sharoitlar 
yaratilsa, b ir necha kun q isqarib turishi m um kin.
Y urak avtom atiyasi tabiati h o zirg i kungacha toM iqligicha aniqlanm agan.  Buni 
isbotlovchi bir necha nazariyalar m avjud b o ‘lib (neyron, m iogen, gorm onal), miogen 
nazariya to ‘g ‘ri deb hisoblanm oqda. Q o ‘zg‘alishlam i hosil boMisht atipik muskullar 
p e y s m e k k e rla r  fao liy ati  b i!an   b o g ‘liq .  Bu  m u s k u lla rd a   sa rk o p la z m a   k o ‘ p, 
m iofobrillalar oz b o ‘lib, g o ‘yoki em brional m uskul to ‘qim asini tuzilishiga o ‘xshash. 
A tipik muskullar yurakni o ‘tkazuvch¡ tizim inihosilqiladi.U laryurakningtugunlarida 
jo ylashgan.
Y u ra k   ritm ini  boshqaruvchi  tugun  -   sinoatrial  tugun  hisoblanadi.  U  atipik 
hujayralar to‘plami, yuqori va pastki kavak, venalam i o ‘ng bo ‘ im achaga quyilayotgan 
jo y la ro ra lig ‘ida joylashgan.
211
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

A trio v en trik u ly ar  tugun  o ‘ng  b o ‘lm achaning  pastki  b o ‘lm acha  v a   qorincha 
o ra sid a g i  to 's iq n in g   o ‘ng   q ism id a  jo y la s h g a n .  Shu  tu g u n la rd an   G is   tu tam i 
b o sh la n a d i.  G is   tu ta m i  a trio -v e n trik u ly a r  to ‘s iq d a n   o ‘tib o q ,  ikki  ta rm o q q a  
q o rin ch alar b o ‘y la b  tarqaluvchi o ‘n g  va ch ap  oyoqlarga bo 'lin ad i. Bu o y oqchalar 
Purkine to lalarin i hosil qilib, qorinchalar m iokardiga beradi.
A tipik m uskul tolalari funksional jih a td a n  b irx il emas. Sinoatrial tugunning bir 
necha hujayralari haqiqiy peysm ekrlar hisoblanadi, ya’ni spontan o ‘z-o‘zidan harakat 
potensialini y u z a g a  chiqara oladi. Q olgan hujayralar esa latent boshqaruvchilarga 
kiradi.
H aqiqiy v a  laten t p eysm ekkerlarda ish g a m iokardlardan q o ‘z g ‘alish ritm larini 
h o sil  b o ‘ lish i  b ila n   fa rq   q ila d i.  Bu  h u ja y ra la r  d ia sto la   v a q tid a   y u q o ri  ion 
o 'tk a z u v c h a n lik  xususiyatiga ega b o ‘tib,  peysm ekker potensialini  sekin diastolik 
d epolyarizatsiyasi hosi! b o ‘lishiga o lib k e la d i. Bu vaqtda mahalliy tarqalm aydigan 
q o ‘z g ‘a lish   v u ju d g a   k eladi.  H aq iq iy   p ey sm ek k e rd a  latent  pey y em ek k erlarg a 
n isb a ta n ,  b o ‘s a g ‘a   so h asi  tezro q   y etib   b o ra d i.  B u  d iastolik  d ep o ly a riz a tsiy a  
sohasiga y etib  b o rish i bilan,  tarqaluvchi harakat potensiali yuzaga keladi.