So 'lakning tarkibi va xossalari.
O g‘iz bo‘shlig‘idagi so‘lak aralash
harakterga ega. Uning PH 6,8-7,4 ga teng. Odamlarda bir sutkada 0,5-21
so‘lak ajraladi. So‘lak 99% suv va 1%
quruq m oddalardan iborat. Q uruq qism i organik va anorganik
moddalardan iborat. Anorganik moddalar-xlorid bikarbonatlar, sulfatlar,
fosfatlar anionlardan va natriy, kaliy, kalsiy, magniy kationlaridan, hamda
temir, mis, nikel va boshqa m ikroelementlardan tashkil topgan. So‘lak
tarkibidagi organik moddalar asosan oqsillardan iborat. Oqsil shilimshiq
modda
mutsin
oziq moddalam i biriktirib luqma hosil
qilishda ishtirok
etadi. So‘lak tarkibidagi asosiy ferm entlar kuchsiz ishqoriy m uhitda
faoliyat k o ‘rsatuvchi
amilaza
va
maltazalardir.
A m ilazapolisaxaridlam i
(kraxm al, glikogen) disaxarid m altozagacha parchalaydi. M altaza
maltozani glyukozagacha parchalaydi.
So ‘ lakning tarkibida oz miqdorda uchraydigan boshqa fermentlar ham
bor: gidrolazalar, oksireduktazalar, transferezalar, proteazalar, kislotali va
ishqoriy fosfatazalar. So‘lak tarkibida bakteriotsid ta ’sirga ega b o ‘lgan
oqsil tabiatli m odda
lizotsim (muromidaza)
mavjud.
O ziq m oddalar o g ‘iz b o ‘sh lig ‘ida oz, o ‘rtacha 15
sekund vaqt
davomida turadilar, shuning uchun ham bu yerda kraxmal to‘la parchalanib
ulgurmaydi. Lekin og‘iz bo‘shlig‘idagi hazm ishga tushim vchi ta ’sir
qilishi orqali oziq moddalami oshqozon-ichakyo‘lining keyingi qismlarida
parchalanishida katta ahamiyat kasb etadi.
So ‘lakning vazifalari.
S o ia k bir necha vazifalam i bajaradi.
Hazmga oid vazifalari-
oziq moddalami namlaydi, shilimshiq (mutsin)
m oddalar qismlarini biriktirib ovqat luqmasini hosil qiladi, yutilishini
osonlashtiradi, tarkibidagi ferm entlar ta ’sirida
oziq m oddalar gidrolizi
boshlanadi.
E ksk re to r v a zifa si-
m odda a lm a sh in u v id a h o sil b o i g a n b a ’zi
m etab o litlar s o i a k tarkibida chiqariladi,
bularga siydik kislotasi,
mochevinalar kiradi. Shuningdek, ayrim dorivor moddalar (xinin, strixnin)
va organizm ga tashqaridan tushgan m oddalam ing ayrim lari (simob
tuzlari, alkogol) s o ia k tarkibida ajraladi.
H im oya vazifasi-
s o i a k tarkibida lizotsim saqlanganligi tufayli
bakteriotsid xossasiga ega. M utsin kislota
va ishqorlam i neytrallash
xossasiga ega. S o ia k tarkibida ko‘p miqdorda immunoglobulinlar b o iib ,
ular patogen mikroorganizm lardan him oya qiladi. S o ia k tarkibida qon
ivishi tizim iga oid m oddalar aniqlangan, bularga mahalliy gemostazni
ta ’m inlovchi qon ivish faktorlari: qon ivishiga
qarshi faktorlar va
fibrinolitik va fibrin stabillovchi faollikka ega m oddalaming borligi.
345
Trofik vazifasi-
s o ia k tarkibidagi kaiiy, fosfor,
ruxlar tish emalini
shakllanishi uchun sarflanadi.
So ‘lakajralishining boshqarilishi.
Oziq moddalar og‘iz bo‘shlig‘i shilliq
qavatidagi mexano-, termo- vaxemoreseptorlarga ta’sir qiladi. Bu reseptorlardan
qo‘zg‘alish til (uch shoxli nerv tolasi) va til halqum nervlari, nog‘ora tolasi (yuz
nervi tolasi) va hiqildoqning yuqoridagi nervlari (adashgan nerv tolasi) orqali
uzunchoq miyadagi so iak ajratish markaziga boradi. U yerdan efferent tolalar
orqali qo‘zg‘alish soiak bezlariga boradi va soiak ajralishi boshlanadi. Efferent
y o i simpatik va parasimpatik tolalardan iborat. S o iak bezlari parsimpatik
inneratsiyasi-til-halqum nervi va nog ‘ ora tolalari, simpatik innervatsiyasi yuqori
bo‘yin simpatik tugunlar tolalari orqali amalga oshiriladi. Parasimpatik tolalari
oxiridan ajraluvchi mediator atseptilxolin ta’sirida so iak bezlari tuzlarga boy
va organik moddalami oz saqlovchi ko‘p miqdorda suyuq so ia k ajratadi.
Simpatik tolalar mediatori noradrenalin ta’sirida so ia k
bezlari oz miqdorda
quyuq, yopishqoq, oz miqdorda mineral tuzlar saqlovchi va organik moddalarga
boy soiak ajratadi. Adrenalin ham xuddi shunday ta’sir qiladi. R-substanitsiyasi
so iak ajralishini kuchaytiradi. C 0 2 soiakhosil boiishini kuchaytiradi. Og‘riq,
salbiy his tuyg‘ular, aqliy zo‘riqish so iak ajralishini tormozlaydi.
S o i a k ajralish i shuningdek shartli re flek slar yordam ida ham
boshqarilib turadi. Ovqatning tashqi k o iin ish i, hidi, taom tayyorlashda
hosil b o iad ig an tovushlarga shartli refleks hosil b o iis h mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: 
